του Γιώργου Στάμκου«Οι ανακαλύψεις μου ευαγγελίζονται έναν κόσμο όπου η ανθρωπότητα θα είναι ενωμένη, οι πόλεμοι θα είναι αδύνατοι και όπου θα βασιλεύει η ειρήνη… Λέτε ότι αγαπάτε τους ανθρώπους. Εγώ δεν τους αγαπώ. Εκείνο που εγώ αγαπώ είναι η ανθρωπότητα». Νίκολα Τέσλα
Νίκολα Τέσλα (1856-1943): Επιστήμονας, εφευρέτης, ανθρωπιστής, εκκεντρικός, φιλόσοφος, οραματιστής… Μια αινιγματική και παρεξηγημένη μορφή, που παραμένει ο μύθος και το αρχέτυπο όλων των επιστημόνων του 20ου αιώνα. Ο Τέσλα δεν ήταν μόνον ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες και εφευρέτες της εποχής του με πάνω από 700 κατοχυρωμένες εφευρέσεις. Ήταν στη κυριολεξία ο «Προμηθέας» του ηλεκτρισμού και ο άνθρωπος που «ανακάλυψε» το σύγχρονο κόσμο. Ήταν ένας πρωτοπόρος, που με την ευαισθησία ενός ποιητή ξεκλείδωσε τα μυστικά της Φύσης και τα χάρισε στην ανθρωπότητα. Ένας ονειροπόλος που τόλμησε με τη σκέψη του ν’ αγγίξει τα άστρα.
Γεννήθηκε σαν σήμερα στις 10 Ιουλίου του 1856 στο χωριό Σμίλιαν της Λίκα, που αποτελούσε τότε τμήμα της λεγόμενης Vojna Krajina, δηλαδή της παραμεθόριας στρατιωτικής περιοχής της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας (σήμερα ανήκει στην Κροατία, το 28ο πλέον μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Ήταν γιος του Μιλούτιν Τέσλα, του Σέρβου ορθόδοξου ιερέα του χωριού, και της Τζούκα Μάντιτς, που αν και αγράμματη είχε το χάρισμα να φτιάχνει με τα χέρια της θαύματα. Ο πρόωρος θάνατος του μεγαλύτερου αδελφού του Ντάνε, που ήταν και το καμάρι της οικογένειας, του δημιούργησε τύψεις, καθώς και μια συνεχή προσπάθεια να ξεπεράσει τη μεγαλοφυΐα του χαμένου του αδελφού.
Ο Νίκολα από μικρός επέδειξε μια ιδιοφυΐα και μια εφευρετικότητα, που τον έκανε να διαφέρει, και σε εφηβική ηλικία κατάφερε να τιθασεύσει τα πάθη του (χαρτοπαιξία, καταχρήσεις κ.α.), που διαφορετικά θα τον κατέστρεφαν.
Είχε υποσχεθεί στον πατέρα ότι κάποτε θα τιθάσευε τους καταρράκτες του Νιαγάρα και, όπως ξέρουμε, τήρησε την υπόσχεσή του. Παρά τις αρχικές αντιρρήσεις του πατέρα του, που τον ήθελε να γίνει ιερέας ή στρατιωτικός (όπως αρκετοί Σέρβοι της Κράινα), ο Τέσλα γράφτηκε το 1875 στο Πολυτεχνικό Ινστιτούτο του Γκρατς της Αυστρίας κι έγινε αμέσως ένας αφοσιωμένος φοιτητής.
Εκεί ήρθε για πρώτη φορά πρόσωπο με πρόσωπο με ένα πρόβλημα, που θα τον βασάνιζε για έξι ολόκληρα χρόνια: το πρόβλημα της αξιοποίησης του εναλλασσόμενου ρεύματος, που βρισκόταν τότε ακόμη σε πειραματικό στάδιο. Συνέχισε αναζητώντας την απάντηση στο πρόβλημα, ακόμη και μετά το τέλος των σπουδών του στο Πανεπιστήμιο της Πράγας (1879-1880), όταν έπιασε δουλειά ως ηλεκτρομηχανικός σε μια καινούργια τηλεφωνική εταιρεία στη Βουδαπέστη της Ουγγαρίας. Μια μέρα, περπατώντας σ’ ένα πάρκο της Βουδαπέστης κι απαγγέλλοντας στα Γερμανικά στίχους από τον Φάουστ, ο Τέσλα συνέλαβε για πρώτη φορά την ιδέα του περιστρεφόμενου μαγνητικού πεδίου και του επαγωγικού κινητήρα, που χρησιμοποιείται σήμερα σε κάθε ηλεκτρική συσκευή, δημιουργώντας ουσιαστικά τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση: “Ακόμη και σήμερα που ο σύγχρονος πολιτισμός μετεωρίζεται πάνω στις βρυχώμενες τουρμπίνες της βιομηχανικής εποχής για να ανέλθει στον εικονικό ουρανό, εξακολουθεί να οφείλει μεγάλο μέρος από το ζωτικό χυμό του στον Τέσλα”. (Erik Davis, Techgnosis).
Ο Τέσλα και ο «Μάγος του Μένλο Παρκ»
Έπειτα από μια μικρή στάση στο Παρίσι το 1884 ο 28χρονος Νίκολα Τέσλα κατέφθασε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης, έχοντας μονάχα λίγα χρήματα στην τσέπη του, αλλά πολλά σχέδια και όνειρα που επιθυμούσε να υλοποιήσει. Είχε επίσης και μια συστατική επιστολή για τον Τόμας Έντισον, που θεωρούνταν εκείνη την εποχή ο αδιαμφισβήτητος «βασιλιάς του ηλεκτρισμού». Η επιστολή άνηκε στον Τσαρλς Μπάτσελορ, διευθυντή του παραρτήματος της εταιρείας του Έντισον στο Παρίσι, και τελείωνε με τα λόγια: «Γνωρίζω δύο μεγάλους ανθρώπους. Ο ένας είστε εσείς και ο άλλος είναι ο νέος άνδρας που στέκεται μπροστά σας». Αυτός ο ψηλόλιγνος μελαγχροινός Σέρβος με τα ανοικτά μπλε μάτια κι ένα κεφάλι σαν σφήνα σκόπευε, μαζί με την συστατική επιστολή, να παρουσιάσει τα τεχνικά του σχέδια για τους επαγωγικούς κινητήρες και τις μεγαλοφυείς ιδέες που τα συνόδευαν, στον διάσημο Αμερικανό εφευρέτη, που θεωρούνταν εκείνη την εποχή ο αδιαμφισβήτητος «βασιλιάς του ηλεκτρισμού». Ο Έντισον ήταν εκείνη την εποχή το πρότυπο του εφευρέτη, ο «Ναπολέων των εφευρέσεων» (που κατοχύρωσε συνολικά πάνω από 1.000 ευρεσιτεχνίες, χάρη και στην εκμετάλλευση των βοηθών του). Η πιο διάσημη εφεύρεσή του ήταν μια μηχανή που ονομάζονταν Φωνόγραφος. Χάρη σ’ αυτή τη συσκευή ο Έντισον είχε ήδη εισχωρήσει στο «βασίλειο των αθανάτων».
Ο Έντισον είχε επίσης ανακαλύψει τον ηλεκτρικό λαμπτήρα πυρακτώσεως καθώς και διάφορες μηχανές που λειτουργούσαν με συνεχές ρεύμα (Direct Current ή DC). Όμως το σύστημα παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος του Έντισον δεν ήταν σταθερό κι έτσι οι λάμπες του εξέπεμπαν πάντα έναν αχνό, αρρωστιάρικο φωτισμό, τρεμόπαιζαν και συχνά έσβηναν. Το συνεχές ρεύμα που χρησιμοποιούσε ήταν ανεπαρκές τόσο για τον ηλεκτροφωτισμό, όσο και για την λειτουργία των κινητήρων. Υπήρχε ωστόσο και το εναλλασσόμενο ρεύμα (Alternative Current ή AC), που κινούνταν πρώτα προς τη μία και μετά προς την άλλη κατεύθυνση. Το ρεύμα αυτό όμως θεωρούνταν τότε επικίνδυνο και άχρηστο, καθώς δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή έργου. Ο Τέσλα είχε βεβαίως τελείως διαφορετική γνώμη, καθώς είχε καταφέρει πειραματικά να αξιοποιήσει το εναλλασσόμενο ρεύμα.
Γεμάτος αγωνία και προσδοκίες λοιπόν ο Τέσλα, μόλις κατέβηκε στη Νέα Υόρκη πήγε να συναντήσει τον Έντισον, τον περίφημο «μάγο του Μένλο Παρκ» (Wizard of Menlo Park) για να του παρουσιάσει την επαναστατική του ανακάλυψή. Συναντήθηκαν στο εργαστήρι του Έντισον και ο Τέσλα περιέγραψε με προσεκτικά αγγλικά –ανακατεμένα λόγω της αγωνίας του με γαλλικές, γερμανικές και σέρβικες λέξεις (ο Τέσλα μιλούσε οκτώ γλώσσες!)– την εφεύρεση του, δείχνοντας του ταυτόχρονα και τα σχετικά σχέδια. «Αυτό είναι το κύμα του μέλλοντος! Όποιος θα το τελειοποιήσει θα κερδίσει πολλά...», είπε τελειώνοντας ο ονειροπόλος νεαρός Σέρβος μετανάστης. Ο Έντισον στήριξε την πλάτη στην πολυθρόνα, σταύρωσε τα δάκτυλα του στο στήθος κι έμεινε για λίγο σιωπηλός, χωρίς να πει τίποτε.
Τελικά τίναξε
το κεφάλι του και είπε σιγανά: «Ενδιαφέρον...». Μετά από λίγο όμως, αφού
έκανε στο μυαλό του κάποιους συμφεροντολογικούς υπολογισμούς, φάνηκε να
αλλάζει γνώμη: «Ανοησίες! Αυτό που λέτε είναι επικίνδυνο. Εμείς εδώ
στην Αμερική χρησιμοποιούμε το μονοφασικό ρεύμα. Αυτό αρέσει στον κόσμο
και μ’ αυτό θέλω να ασχολούμαι...». Απογοητευμένος ο Τέσλα άρχισε να
μαζεύει άφωνος τα σχέδια του για να φύγει.
Ο Έντισον όμως,
έχοντας αντιληφθεί τις σπάνιες ικανότητες και τη μεγαλοφυΐα του νεαρού
Σέρβου με τα έξυπνα μάτια, τον σταμάτησε και του πρόσφερε εργασία στην
εταιρία του Edison Machine Works. Ήταν ο γνωστός, αμερικάνικος εκβιασμός
του στυλ: My way or highway! Ο Τέσλα, αν και γνώριζε βαθιά μέσα του
πως το εναλλασσόμενο ρεύμα ήταν κατά πολύ ανώτερο των συστημάτων του
Έντισον, δεν αρνήθηκε να εργαστεί για λογαριασμό του, εφόσον ήταν
νεοφερμένος σε μια άγνωστη χώρα κι από κάπου έπρεπε να ξεκινήσει.
Όταν ο Νίκολα Τέσλα έφθασε στην Αμερική, σ’ αυτή την υποτιθέμενη «Γη της Επαγγελίας», ήταν γεμάτος ενθουσιασμό, όνειρα, ελπίδες και θέληση να προσφέρει τα πάντα για την πρόοδο της ανθρωπότητας. Δεν βρήκε όμως αυτό που περίμενε να δει. Η πρώτη του εντύπωση από το Νέο Κόσμο ήταν ότι επρόκειτο για ένα μέρος απολίτιστο, που βρισκόταν εκατοντάδες χρόνια πίσω από τον τρόπο ζωής των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων. «Θα ήθελα να εκφράσω τις πρώτες μου εντυπώσεις γι’ αυτή τη χώρα. Στα αραβικά παραμύθια διάβαζα ότι τις μεγαλοφυΐες τις μετέφεραν κάποιοι άνθρωποι στο βασίλειο των ονείρων για να ζήσουν εκεί φανταστικές περιπέτειες. Η δική μου περίπτωση είναι ακριβώς η αντίθετη. Εμένα μ’ έχουν μεταφέρει από τον κόσμο των ονείρων στον κόσμο της πραγματικότητας. Εκείνο που άφησα πίσω μου ήταν από κάθε άποψη φανταστικό, καλλιτεχνικό κι υπέροχο. Αυτό που συνάντησα εδώ ήταν μηχανιστικό, χοντροκομμένο και απωθητικό...» (Νίκολα Τέσλα, Οι Εφευρέσεις Μου).
Ο Τέσλα σοκαρίστηκε από τον σκληρό χαρακτήρα του Νέου Κόσμου. Ο ίδιος ήταν ένα αγνό και ηθικά ακέραιο «παιδί των Βαλκανίων», με ισχυρά πνευματικά θεμέλια, που αγνοούσε όμως τα πάντα σχετικά με «μπίζνες», μετοχές, συμβόλαια και εταιρείες, που ήταν στην καρδιά του ανερχόμενου αμερικανικού καπιταλισμού. Απλά ήξερε ότι όλα αυτά ήταν ο «αμερικανικός τρόπος» για να γίνουν τα πράγματα. Γρήγορα όμως κατάλαβε, ύστερα βέβαια από πικρές απογοητεύσεις, ότι για τους στυγνούς Αμερικανούς επιχειρηματίες ο «λόγος» δεν είχε καμιά απολύτως αξία, εκτός βέβαια αν συνοδευόταν από τα απαραίτητα συμβόλαια…
Ο Πόλεμος των Ρευμάτων
Ο Τέσλα άρχισε λοιπόν να εργάζεται για τον Έντισον και σύντομα έγινε βασικός βοηθός του, έχοντας κυριολεκτικά «κατασκηνώσει» στο εργαστήριο του. «Είχα πολλούς βοηθούς, που εργάζονταν πάρα πολύ, αλλά ο Τέσλα είχε σπάσει όλα τα ρεκόρ!», παραδέχτηκε αργότερα ο Έντισον.
Εξαρχής ο Τέσλα είχε αντιληφθεί τα μειονεκτήματα των γεννητριών και των κινητήρων του Έντισον και του πρότεινε να τις κάνει πολύ πιο αποτελεσματικές. «Θαυμάσια», είπε ο Έντισον «και θα υπάρξουν και 50.000 δολάρια επιπλέον αμοιβή, αν τα καταφέρεις». Ο Τέσλα στρώθηκε αμέσως στη δουλειά, εργαζόμενος 19 ώρες το 24ωρο. Λίγες βδομάδες αργότερα όλες οι συσκευές είχαν βελτιωθεί και ο Τέσλα ζήτησε την αμοιβή που του υποσχέθηκαν. «Νεαρέ μου», του απάντησε τότε ο κυνικός Έντισον, «πολύ φοβάμαι πως δεν καταλαβαίνεις την αμερικανική αίσθηση του χιούμορ», εννοώντας φυσικά πως στην Αμερική οι συμφωνίες δεν γίνονταν με λόγια, αλλά με συμβόλαια και υπογραφές. Έτσι ο Έντισον αρνήθηκε να τον πληρώσει. Φανερά εκνευρισμένος ο Τέσλα παραιτήθηκε αμέσως από τη δουλειά στον Έντισον και αποφάσισε να ακολουθήσει το δικό του δρόμο.
Άσχετα με το παραπάνω γεγονός, που υπήρξε βέβαια και η αφορμή για να διακοπεί η συνεργασία αυτών των δύο μεγάλων εφευρετών, οι διαφορές των προσωπικοτήτων τους είχαν από την αρχή ακόμη καταδικάσει τη σχέση τους. Ο Έντισον δεν άρεσε στον Τέσλα, επειδή δεν ήταν εκλεπτυσμένος, θεωρητικός και καλλιεργημένος άνθρωπος. Ήταν περισσότερο πρακτικός άνθρωπος, που βασίζονταν πιο πολύ στην εμπειρία, στο ζήλο και στην εργατικότητα του, παρά στους υπολογισμούς. Και απίστευτα σκληρός με τον εαυτό του και τους άλλους. «Πολλοί αποτυχημένοι είναι άνθρωποι οι οποίοι δεν συνειδητοποίησαν πόσο κοντά στην επιτυχία ήταν όταν τα παράτησαν», έλεγε ο Έντισον.
Ο Τέσλα από την άλλη με λίγη θεωρία και κάποιους υπολογισμούς, γλίτωνε σχεδόν το 99% της άσκοπης πρακτικής εργασίας. Για τον Τέσλα οι σύγχρονοι επιστήμονες έκαναν λάθος που σκέφτονταν βαθιά αντί για καθαρά. Ο Τέσλα σχεδίαζε τις μελλοντικές του εφευρέσεις στο μαυροπίνακα του μυαλού του. Διέθετε μια ενορατική, διαισθητική, ενστικτώδη και σχεδόν υπερφυσική γνώση πάνω στα μυστήρια του ηλεκτρομαγνητισμού. Οι εφευρέσεις του εμφανίζονταν στην οθόνη του μυαλού του ως τέλεια σχηματισμένες εικόνες, φωτεινές αστραπές και διανοητικές ελλάμψεις, που δεν είχε παρά να υλοποιήσει.
Όπως άλλωστε είχε γράψει χαρακτηριστικά και ο Τόμας Κ. Μάρτιν: «Αυτοί οι δύο άνθρωποι είναι χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι διαφορετικών ειδικεύσεων, μεθόδων, κινήτρων και στόχων. Για τον Τέσλα η απομόνωση ήταν απαραίτητη για την προσωπική του δουλειά. Πουθενά αλλού όμως αυτοί οι δύο δεν διέφεραν περισσότερο απ’ ότι σε θέματα καθημερινής υγιεινής». Ο Τέσλα, που φοβόταν πολύ τα μικρόβια, ήταν υποχόνδριος και υπερβολικά καθαρός, είχε πει κάποτε για τον Έντισον: «Δεν είχε κανένα χόμπι, δεν ασχολούνταν με κανένα σπορ, με καμιά ψυχαγωγική δραστηριότητα και ζούσε αμελώντας ακόμη και τους στοιχειώδεις κανόνες υγιεινής. Αν δεν παντρεύονταν αργότερα μια έξυπνη κοπέλα, η οποία είχε ως έναν από τους στόχους της ζωής της να τον φροντίζει, θα πέθαινε πριν την ώρα του εξ αιτίας της παραμέλησης του εαυτού του».
Πέραν όμως από τις διαφορές στο χαρακτήρα τους, βάραινε περισσότερο στα μάτια του Έντισον η «απειλή», που αντιπροσώπευαν οι ιδέες του Τέσλα, για το μονοπώλιο του μονοφασικού ρεύματος. Εκείνη την εποχή ο Έντισον θεωρούσε –λανθασμένα όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια– ότι οι ιδέες του Τέσλα, για την κατασκευή ενός ολοκληρωμένου πολυφασικού συστήματος εναλλασσόμενου ρεύματος, αποτελούσαν απειλή για το δίκτυο παραγωγής και πώλησης των δικών του λαμπτήρων πυρακτώσεως. Επρόκειτο δηλαδή για τη γνωστή κι επαναλαμβανόμενη ιστορία της σύγκρουσης των συμφερόντων. Η καχυποψία του Έντισον έναντι του Τέσλα οφείλονταν και στο γεγονός ότι και ο ίδιος στην αρχή της εφευρετικής του σταδιοδρομίας, συνάντησε μεγάλη αντίδραση από τις εταιρείες φωταερίου, που πολέμησαν το συνεχές ρεύμα και ο Έντισον, μετά από πολύ αγώνα, κατόρθωσε τελικά να τις κάμψει. Όμως οι ρόλοι είχαν αντιστραφεί. Πλέον ο ίδιος βρισκόταν στο ρόλο του συντηρητικού κατεστημένου που εναντιώνονταν στη νέα τεχνολογία. Έτσι οι δύο μεγάλοι εφευρέτες δεν άργησαν να έρθουν σε σύγκρουση...
Το 1885 ο Τέσλα κατάφερε, με τη βοήθεια κάποιων μικροεπενδυτών, να δημιουργήσει την εταιρεία Tesla Arc Light Company, αλλά αναγκάστηκε να την κλείσει εξ αιτίας της μεγάλης οικονομικής κρίσης του 1886, που οδήγησε τον εφευρέτη να σκάβει χαντάκια στη Νέα Υόρκη για να επιβιώσει. Το 1888, ο Τέσλα, έχοντας ήδη κατοχυρώσει 13 ευρεσιτεχνίες του που αφορούσαν γεννήτριες, κινητήρες, μετασχηματιστές κ.α., έδωσε μια εντυπωσιακή διάλεξη στο Αμερικανικό Ινστιτούτο των Ηλεκτρολόγων Μηχανολόγων. Εκεί γνώρισε τον 42χρονο επιχειρηματία George Westinghouse, ο οποίος αποφάσισε να συνεργαστεί μαζί του και να επενδύσει στα φιλόδοξα σχέδια του Τέσλα. Ο Τέσλα συμφώνησε κι έτσι η μεγαλύτερη ανακάλυψη στο χώρο του ηλεκτρισμού, που αφορούσε τη χρήση του εναλλασσόμενου ρεύματος, άρχισε να αναπτύσσεται με σκοπό να βγει στο εμπόριο.
Ο Τέσλα στρώθηκε στη σκληρή δουλειά στο εργαστήριο του. Τα πράγματα όμως δεν ήταν και τόσο εύκολα. Όπως και κάθε επαναστατική επιστημονική ανακάλυψη που αλλάζει τον κόσμο, έτσι και το σύστημα εναλλασσόμενου ρεύματος του Τέσλα αντιμετώπισε αρχικά την εχθρότητα και τις απειλές του αμερικανικού οικονομικού κατεστημένου. Ο Τόμας Έντισον ήταν ο χειρότερος πολέμιος του εναλλασσόμενου ρεύματος και του Τέσλα προσωπικά. Ανησυχώντας μήπως το νέο σύστημα καταστήσει άχρηστους τους λαμπτήρες πυρακτώσεως που ανακάλυψε, ο Έντισον προσπάθησε να υπερασπιστεί το συνεχές ρεύμα (DC). Κήρυξε έτσι έναν πραγματικό «πόλεμο των ρευμάτων», επιχειρώντας μια εκστρατεία δυσφήμησης του εναλλασσόμενου ρεύματος (AC) και του ανταγωνιστή του George Westinghouse και φυσικά του Τέσλα. Στα πλαίσια αυτής της εκστρατείας εκτελούσε δημόσια με ηλεκτροπληξία από εναλλασσόμενο ρεύμα άτυχα σκυλιά, που του έφερναν με αμοιβή τα φτωχόπαιδα της Νέας Υόρκης, και στη συνέχεια στρεφόμενος προς το τρομοκρατημένο κοινό ρωτούσε κυνικά: «Αυτή είναι η εφεύρεση με την οποία θέλατε να σας ετοιμάζει η γυναικούλα σας το φαγητό σας;» Για να εντυπωσιάσει και να συκοφαντήσει τον ανταγωνιστή του οι συνεργάτες του Έντισον εκτέλεσαν δημόσια με ηλεκτροπληξία άλογα, ακόμη κι έναν ελέφαντα τσίρκου!
Ο Έντισον αξιοποίησε και την έντονη δυσαρέσκεια που προκάλεσε η εκτέλεση ενός κατάδικου από τις φυλακές Σινγκ Σινγκ, ο οποίος θανατώθηκε στην ηλεκτρική καρέκλα με εναλλασσόμενο ρεύμα. Για αντιμετωπίσει αυτή τη συκοφαντική εκστρατεία του Έντισον ο Τέσλα δεν αρνήθηκε να γίνει ο ίδιος «πειραματόζωο» και να δεχθεί να περάσει μέσα από το κορμί του εναλλασσόμενο ρεύμα εντάσεως χιλιάδων βολτ, κάνοντας μάλιστα τα ρούχα του να σπινθηροβολούν από στατικό ηλεκτρισμό.
Παρ’ όλες τις προσπάθειες δυσφήμισης ο Έντισον δεν μπόρεσε να σταματήσει το νέο τεχνολογικό κύμα που εξαπέλυσε ο Τέσλα, επειδή ήταν πολύ πιο φθηνό, αποδοτικό και εύχρηστο. Μάλιστα αρκετά χρόνια αργότερα ο Έντισον θα παραδεχόταν πως ο λεγόμενος «πόλεμος των ρευμάτων» υπήρξε το μεγαλύτερο λάθος της ζωής του.
Ο θρίαμβος του εναλλασσόμενου ρεύματος και του Τέσλα προσωπικά ήρθε το 1893, όταν η Παγκόσμια Έκθεση του Σικάγου ηλεκτροφωτίστηκε με το πολυφασικό σύστημά του. Πάνω από εικοσιπέντε εκατομμύρια Αμερικανοί, το 1/3 του τότε πληθυσμού των ΗΠΑ, είδαν από κοντά την ανωτερότητα του εναλλασσόμενου ρεύματος. Ο Έντισον αναγκάστηκε να παραδεχθεί την ήττα του.
Μετά απ’ αυτό ο Τέσλα ήταν ένα διάσημο πρόσωπο στην Αμερική, αλλά όχι και τόσο πλούσιος. Η αρχική συμφωνία με τον Westinghouse δεν τηρήθηκε, καθώς ο επιχειρηματίας αδυνατούσε εξ αιτίας του ανταγωνισμού να εκπληρώσει τους όρους της. Για να βοηθήσει τον βιομήχανο, που τον είχε υποστηρίξει όταν σχεδόν κανείς δεν πίστευε στο σύστημά του, ο Τέσλα δέχθηκε να σχίσει τα αρχικά συμβόλαια κι έτσι, αντί για τα 12.000.000 δολάρια που έπρεπε κανονικά να πάρει, εισέπραξε μόλις 216.000, τα οποία και επένδυσε στις έρευνες του. Σύντομα θα εξέπληττε και πάλι τον κόσμο μ' ένα κύμα επαναστατικών εφευρέσεων, που θα άλλαζαν την τεχνολογική ιστορία της ανθρωπότητας… (Περισσότερα για τη ζωή και το έργο του Ν. Τέσλα εδώ: http://tvxs.gr/news/san-simera/nikola-tesla-o-promitheas-toy-ilektrismoy...)
Μια ανεκμετάλλευτη κληρονομιά
Έχουν περάσει αρκετές δεκαετίες από το θάνατο του Τέσλα και το ημιτελές έργο του μεγάλου Σερβοαμερικάνου εφευρέτη συνεχίζει ν’ απασχολεί δεκάδες επιστήμονες κι ερευνητές ανά τον κόσμο. Ο κύριος λόγος που ακόμη και επιφανή μέλη της επιστημονικής κοινότητας σκύβουν σήμερα μ’ ενδιαφέρον πάνω στο έργο του, είναι οι ανάγκες της επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης, που έπειτα από κάποιες δεκαετίες άνετου «περιπάτου» πάνω σε γνωστά μονοπάτια, βρέθηκε και πάλι σε αδιέξοδο. Το σύγχρονο ενεργοβόρο μοντέλο ανάπτυξης, που λεηλατεί απερίσκεπτα τους μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους του πλανήτη μας, φαίνεται πλέον ξεκάθαρα ότι δεν έχει κανένα μέλλον. Και πως μπορεί άραγε να προχωρήσει η επιστημονική πρόοδος όταν συνεχίζει να καταναλώνει τα δύο τρίτα του δυναμισμού της πάνω στη θεραπεία των παρενεργειών της; Έτσι, το όνειρο της Ελεύθερης Ενέργειας, το οποίο είχε συνεπάρει τον Τέσλα πριν από έναν αιώνα, συνεχίζει να θεωρείται «απαγορευμένος καρπός» για τον κόσμο των αρχών του 21ου αιώνα.
Η ανεκμετάλλευτη κληρονομιά του Νίκολα Τέσλα αποτελεί πάντα ένα μεγάλο αίνιγμα, τα πέπλα του οποίου μας συνδέουν με το μέλλον. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που λίγοι άνθρωποι στον κόσμο καταλαβαίνουν τις πραγματικές διαστάσεις των ιδεών και των οραμάτων του Τέσλα και ακόμη λιγότεροι είναι εκείνοι που γνωρίζουν κάποια από τα συναρπαστικά μυστικά που συνέλαβε ο διαμαντένιος νους του. Τα χρόνια που έρχονται θα φωτίσουν ακόμη περισσότερο το ημιτελές έργο του κι ενδεχομένως θα επιβεβαιώσουν και πολλές από τις προβλέψεις του για το μέλλον της ανθρωπότητας.
“Σπάνια μπορούσε κανείς να συναντήσει έναν επιστήμονα ή έναν μηχανικό, που ταυτόχρονα να ήταν ποιητής, φιλόσοφος, γνώστης της καλής μουσικής, γλωσσομαθής και γνώστης των μυστικών του καλού φαγητού και των ποτών... Κι ενώ μιλούσε στο πρόσωπο του μπορούσε να δει κανείς το μέλλον της ανθρωπότητας, την τιτάνια ανάπτυξη και την αποκάλυψη των μυστικών του ουρανού. Έβλεπε ένα μέλλον, στο οποίο ο άνθρωπος δε θα ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για την επιβίωση του, όπου οι λέξεις πλούσιος και φτωχός δε θα σήμαιναν πλέον τη διαφορά του επιπέδου της υλικής ευημερίας, αλλά των πνευματικών ικανοτήτων. Ένα μέλλον, όπου η γνώση και η ενέργεια θ’ αντλείται από πηγές, που σήμερα πολύ δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε” (Τζούλιαν Χόρτον, Αμερικανός συγγραφέας για το Νίκολα Τέσλα).
Ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com) είναι συγγραφέας, βιογράφος του Νίκολα Τέσλα, και δημιουργός του περιοδικού Ζενίθ (www.zenithmag.wordpress.com).
πηγη
thesecretrealtruth.blogspot.com
aneksigita-fainomena.blogspot.gr
Όταν ο Νίκολα Τέσλα έφθασε στην Αμερική, σ’ αυτή την υποτιθέμενη «Γη της Επαγγελίας», ήταν γεμάτος ενθουσιασμό, όνειρα, ελπίδες και θέληση να προσφέρει τα πάντα για την πρόοδο της ανθρωπότητας. Δεν βρήκε όμως αυτό που περίμενε να δει. Η πρώτη του εντύπωση από το Νέο Κόσμο ήταν ότι επρόκειτο για ένα μέρος απολίτιστο, που βρισκόταν εκατοντάδες χρόνια πίσω από τον τρόπο ζωής των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων. «Θα ήθελα να εκφράσω τις πρώτες μου εντυπώσεις γι’ αυτή τη χώρα. Στα αραβικά παραμύθια διάβαζα ότι τις μεγαλοφυΐες τις μετέφεραν κάποιοι άνθρωποι στο βασίλειο των ονείρων για να ζήσουν εκεί φανταστικές περιπέτειες. Η δική μου περίπτωση είναι ακριβώς η αντίθετη. Εμένα μ’ έχουν μεταφέρει από τον κόσμο των ονείρων στον κόσμο της πραγματικότητας. Εκείνο που άφησα πίσω μου ήταν από κάθε άποψη φανταστικό, καλλιτεχνικό κι υπέροχο. Αυτό που συνάντησα εδώ ήταν μηχανιστικό, χοντροκομμένο και απωθητικό...» (Νίκολα Τέσλα, Οι Εφευρέσεις Μου).
Ο Τέσλα σοκαρίστηκε από τον σκληρό χαρακτήρα του Νέου Κόσμου. Ο ίδιος ήταν ένα αγνό και ηθικά ακέραιο «παιδί των Βαλκανίων», με ισχυρά πνευματικά θεμέλια, που αγνοούσε όμως τα πάντα σχετικά με «μπίζνες», μετοχές, συμβόλαια και εταιρείες, που ήταν στην καρδιά του ανερχόμενου αμερικανικού καπιταλισμού. Απλά ήξερε ότι όλα αυτά ήταν ο «αμερικανικός τρόπος» για να γίνουν τα πράγματα. Γρήγορα όμως κατάλαβε, ύστερα βέβαια από πικρές απογοητεύσεις, ότι για τους στυγνούς Αμερικανούς επιχειρηματίες ο «λόγος» δεν είχε καμιά απολύτως αξία, εκτός βέβαια αν συνοδευόταν από τα απαραίτητα συμβόλαια…
Ο Πόλεμος των Ρευμάτων
Ο Τέσλα άρχισε λοιπόν να εργάζεται για τον Έντισον και σύντομα έγινε βασικός βοηθός του, έχοντας κυριολεκτικά «κατασκηνώσει» στο εργαστήριο του. «Είχα πολλούς βοηθούς, που εργάζονταν πάρα πολύ, αλλά ο Τέσλα είχε σπάσει όλα τα ρεκόρ!», παραδέχτηκε αργότερα ο Έντισον.
Εξαρχής ο Τέσλα είχε αντιληφθεί τα μειονεκτήματα των γεννητριών και των κινητήρων του Έντισον και του πρότεινε να τις κάνει πολύ πιο αποτελεσματικές. «Θαυμάσια», είπε ο Έντισον «και θα υπάρξουν και 50.000 δολάρια επιπλέον αμοιβή, αν τα καταφέρεις». Ο Τέσλα στρώθηκε αμέσως στη δουλειά, εργαζόμενος 19 ώρες το 24ωρο. Λίγες βδομάδες αργότερα όλες οι συσκευές είχαν βελτιωθεί και ο Τέσλα ζήτησε την αμοιβή που του υποσχέθηκαν. «Νεαρέ μου», του απάντησε τότε ο κυνικός Έντισον, «πολύ φοβάμαι πως δεν καταλαβαίνεις την αμερικανική αίσθηση του χιούμορ», εννοώντας φυσικά πως στην Αμερική οι συμφωνίες δεν γίνονταν με λόγια, αλλά με συμβόλαια και υπογραφές. Έτσι ο Έντισον αρνήθηκε να τον πληρώσει. Φανερά εκνευρισμένος ο Τέσλα παραιτήθηκε αμέσως από τη δουλειά στον Έντισον και αποφάσισε να ακολουθήσει το δικό του δρόμο.
Άσχετα με το παραπάνω γεγονός, που υπήρξε βέβαια και η αφορμή για να διακοπεί η συνεργασία αυτών των δύο μεγάλων εφευρετών, οι διαφορές των προσωπικοτήτων τους είχαν από την αρχή ακόμη καταδικάσει τη σχέση τους. Ο Έντισον δεν άρεσε στον Τέσλα, επειδή δεν ήταν εκλεπτυσμένος, θεωρητικός και καλλιεργημένος άνθρωπος. Ήταν περισσότερο πρακτικός άνθρωπος, που βασίζονταν πιο πολύ στην εμπειρία, στο ζήλο και στην εργατικότητα του, παρά στους υπολογισμούς. Και απίστευτα σκληρός με τον εαυτό του και τους άλλους. «Πολλοί αποτυχημένοι είναι άνθρωποι οι οποίοι δεν συνειδητοποίησαν πόσο κοντά στην επιτυχία ήταν όταν τα παράτησαν», έλεγε ο Έντισον.
Ο Τέσλα από την άλλη με λίγη θεωρία και κάποιους υπολογισμούς, γλίτωνε σχεδόν το 99% της άσκοπης πρακτικής εργασίας. Για τον Τέσλα οι σύγχρονοι επιστήμονες έκαναν λάθος που σκέφτονταν βαθιά αντί για καθαρά. Ο Τέσλα σχεδίαζε τις μελλοντικές του εφευρέσεις στο μαυροπίνακα του μυαλού του. Διέθετε μια ενορατική, διαισθητική, ενστικτώδη και σχεδόν υπερφυσική γνώση πάνω στα μυστήρια του ηλεκτρομαγνητισμού. Οι εφευρέσεις του εμφανίζονταν στην οθόνη του μυαλού του ως τέλεια σχηματισμένες εικόνες, φωτεινές αστραπές και διανοητικές ελλάμψεις, που δεν είχε παρά να υλοποιήσει.
Όπως άλλωστε είχε γράψει χαρακτηριστικά και ο Τόμας Κ. Μάρτιν: «Αυτοί οι δύο άνθρωποι είναι χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι διαφορετικών ειδικεύσεων, μεθόδων, κινήτρων και στόχων. Για τον Τέσλα η απομόνωση ήταν απαραίτητη για την προσωπική του δουλειά. Πουθενά αλλού όμως αυτοί οι δύο δεν διέφεραν περισσότερο απ’ ότι σε θέματα καθημερινής υγιεινής». Ο Τέσλα, που φοβόταν πολύ τα μικρόβια, ήταν υποχόνδριος και υπερβολικά καθαρός, είχε πει κάποτε για τον Έντισον: «Δεν είχε κανένα χόμπι, δεν ασχολούνταν με κανένα σπορ, με καμιά ψυχαγωγική δραστηριότητα και ζούσε αμελώντας ακόμη και τους στοιχειώδεις κανόνες υγιεινής. Αν δεν παντρεύονταν αργότερα μια έξυπνη κοπέλα, η οποία είχε ως έναν από τους στόχους της ζωής της να τον φροντίζει, θα πέθαινε πριν την ώρα του εξ αιτίας της παραμέλησης του εαυτού του».
Πέραν όμως από τις διαφορές στο χαρακτήρα τους, βάραινε περισσότερο στα μάτια του Έντισον η «απειλή», που αντιπροσώπευαν οι ιδέες του Τέσλα, για το μονοπώλιο του μονοφασικού ρεύματος. Εκείνη την εποχή ο Έντισον θεωρούσε –λανθασμένα όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια– ότι οι ιδέες του Τέσλα, για την κατασκευή ενός ολοκληρωμένου πολυφασικού συστήματος εναλλασσόμενου ρεύματος, αποτελούσαν απειλή για το δίκτυο παραγωγής και πώλησης των δικών του λαμπτήρων πυρακτώσεως. Επρόκειτο δηλαδή για τη γνωστή κι επαναλαμβανόμενη ιστορία της σύγκρουσης των συμφερόντων. Η καχυποψία του Έντισον έναντι του Τέσλα οφείλονταν και στο γεγονός ότι και ο ίδιος στην αρχή της εφευρετικής του σταδιοδρομίας, συνάντησε μεγάλη αντίδραση από τις εταιρείες φωταερίου, που πολέμησαν το συνεχές ρεύμα και ο Έντισον, μετά από πολύ αγώνα, κατόρθωσε τελικά να τις κάμψει. Όμως οι ρόλοι είχαν αντιστραφεί. Πλέον ο ίδιος βρισκόταν στο ρόλο του συντηρητικού κατεστημένου που εναντιώνονταν στη νέα τεχνολογία. Έτσι οι δύο μεγάλοι εφευρέτες δεν άργησαν να έρθουν σε σύγκρουση...
Το 1885 ο Τέσλα κατάφερε, με τη βοήθεια κάποιων μικροεπενδυτών, να δημιουργήσει την εταιρεία Tesla Arc Light Company, αλλά αναγκάστηκε να την κλείσει εξ αιτίας της μεγάλης οικονομικής κρίσης του 1886, που οδήγησε τον εφευρέτη να σκάβει χαντάκια στη Νέα Υόρκη για να επιβιώσει. Το 1888, ο Τέσλα, έχοντας ήδη κατοχυρώσει 13 ευρεσιτεχνίες του που αφορούσαν γεννήτριες, κινητήρες, μετασχηματιστές κ.α., έδωσε μια εντυπωσιακή διάλεξη στο Αμερικανικό Ινστιτούτο των Ηλεκτρολόγων Μηχανολόγων. Εκεί γνώρισε τον 42χρονο επιχειρηματία George Westinghouse, ο οποίος αποφάσισε να συνεργαστεί μαζί του και να επενδύσει στα φιλόδοξα σχέδια του Τέσλα. Ο Τέσλα συμφώνησε κι έτσι η μεγαλύτερη ανακάλυψη στο χώρο του ηλεκτρισμού, που αφορούσε τη χρήση του εναλλασσόμενου ρεύματος, άρχισε να αναπτύσσεται με σκοπό να βγει στο εμπόριο.
Ο Τέσλα στρώθηκε στη σκληρή δουλειά στο εργαστήριο του. Τα πράγματα όμως δεν ήταν και τόσο εύκολα. Όπως και κάθε επαναστατική επιστημονική ανακάλυψη που αλλάζει τον κόσμο, έτσι και το σύστημα εναλλασσόμενου ρεύματος του Τέσλα αντιμετώπισε αρχικά την εχθρότητα και τις απειλές του αμερικανικού οικονομικού κατεστημένου. Ο Τόμας Έντισον ήταν ο χειρότερος πολέμιος του εναλλασσόμενου ρεύματος και του Τέσλα προσωπικά. Ανησυχώντας μήπως το νέο σύστημα καταστήσει άχρηστους τους λαμπτήρες πυρακτώσεως που ανακάλυψε, ο Έντισον προσπάθησε να υπερασπιστεί το συνεχές ρεύμα (DC). Κήρυξε έτσι έναν πραγματικό «πόλεμο των ρευμάτων», επιχειρώντας μια εκστρατεία δυσφήμησης του εναλλασσόμενου ρεύματος (AC) και του ανταγωνιστή του George Westinghouse και φυσικά του Τέσλα. Στα πλαίσια αυτής της εκστρατείας εκτελούσε δημόσια με ηλεκτροπληξία από εναλλασσόμενο ρεύμα άτυχα σκυλιά, που του έφερναν με αμοιβή τα φτωχόπαιδα της Νέας Υόρκης, και στη συνέχεια στρεφόμενος προς το τρομοκρατημένο κοινό ρωτούσε κυνικά: «Αυτή είναι η εφεύρεση με την οποία θέλατε να σας ετοιμάζει η γυναικούλα σας το φαγητό σας;» Για να εντυπωσιάσει και να συκοφαντήσει τον ανταγωνιστή του οι συνεργάτες του Έντισον εκτέλεσαν δημόσια με ηλεκτροπληξία άλογα, ακόμη κι έναν ελέφαντα τσίρκου!
Ο Έντισον αξιοποίησε και την έντονη δυσαρέσκεια που προκάλεσε η εκτέλεση ενός κατάδικου από τις φυλακές Σινγκ Σινγκ, ο οποίος θανατώθηκε στην ηλεκτρική καρέκλα με εναλλασσόμενο ρεύμα. Για αντιμετωπίσει αυτή τη συκοφαντική εκστρατεία του Έντισον ο Τέσλα δεν αρνήθηκε να γίνει ο ίδιος «πειραματόζωο» και να δεχθεί να περάσει μέσα από το κορμί του εναλλασσόμενο ρεύμα εντάσεως χιλιάδων βολτ, κάνοντας μάλιστα τα ρούχα του να σπινθηροβολούν από στατικό ηλεκτρισμό.
Παρ’ όλες τις προσπάθειες δυσφήμισης ο Έντισον δεν μπόρεσε να σταματήσει το νέο τεχνολογικό κύμα που εξαπέλυσε ο Τέσλα, επειδή ήταν πολύ πιο φθηνό, αποδοτικό και εύχρηστο. Μάλιστα αρκετά χρόνια αργότερα ο Έντισον θα παραδεχόταν πως ο λεγόμενος «πόλεμος των ρευμάτων» υπήρξε το μεγαλύτερο λάθος της ζωής του.
Ο θρίαμβος του εναλλασσόμενου ρεύματος και του Τέσλα προσωπικά ήρθε το 1893, όταν η Παγκόσμια Έκθεση του Σικάγου ηλεκτροφωτίστηκε με το πολυφασικό σύστημά του. Πάνω από εικοσιπέντε εκατομμύρια Αμερικανοί, το 1/3 του τότε πληθυσμού των ΗΠΑ, είδαν από κοντά την ανωτερότητα του εναλλασσόμενου ρεύματος. Ο Έντισον αναγκάστηκε να παραδεχθεί την ήττα του.
Μετά απ’ αυτό ο Τέσλα ήταν ένα διάσημο πρόσωπο στην Αμερική, αλλά όχι και τόσο πλούσιος. Η αρχική συμφωνία με τον Westinghouse δεν τηρήθηκε, καθώς ο επιχειρηματίας αδυνατούσε εξ αιτίας του ανταγωνισμού να εκπληρώσει τους όρους της. Για να βοηθήσει τον βιομήχανο, που τον είχε υποστηρίξει όταν σχεδόν κανείς δεν πίστευε στο σύστημά του, ο Τέσλα δέχθηκε να σχίσει τα αρχικά συμβόλαια κι έτσι, αντί για τα 12.000.000 δολάρια που έπρεπε κανονικά να πάρει, εισέπραξε μόλις 216.000, τα οποία και επένδυσε στις έρευνες του. Σύντομα θα εξέπληττε και πάλι τον κόσμο μ' ένα κύμα επαναστατικών εφευρέσεων, που θα άλλαζαν την τεχνολογική ιστορία της ανθρωπότητας… (Περισσότερα για τη ζωή και το έργο του Ν. Τέσλα εδώ: http://tvxs.gr/news/san-simera/nikola-tesla-o-promitheas-toy-ilektrismoy...)
Μια ανεκμετάλλευτη κληρονομιά
Έχουν περάσει αρκετές δεκαετίες από το θάνατο του Τέσλα και το ημιτελές έργο του μεγάλου Σερβοαμερικάνου εφευρέτη συνεχίζει ν’ απασχολεί δεκάδες επιστήμονες κι ερευνητές ανά τον κόσμο. Ο κύριος λόγος που ακόμη και επιφανή μέλη της επιστημονικής κοινότητας σκύβουν σήμερα μ’ ενδιαφέρον πάνω στο έργο του, είναι οι ανάγκες της επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης, που έπειτα από κάποιες δεκαετίες άνετου «περιπάτου» πάνω σε γνωστά μονοπάτια, βρέθηκε και πάλι σε αδιέξοδο. Το σύγχρονο ενεργοβόρο μοντέλο ανάπτυξης, που λεηλατεί απερίσκεπτα τους μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους του πλανήτη μας, φαίνεται πλέον ξεκάθαρα ότι δεν έχει κανένα μέλλον. Και πως μπορεί άραγε να προχωρήσει η επιστημονική πρόοδος όταν συνεχίζει να καταναλώνει τα δύο τρίτα του δυναμισμού της πάνω στη θεραπεία των παρενεργειών της; Έτσι, το όνειρο της Ελεύθερης Ενέργειας, το οποίο είχε συνεπάρει τον Τέσλα πριν από έναν αιώνα, συνεχίζει να θεωρείται «απαγορευμένος καρπός» για τον κόσμο των αρχών του 21ου αιώνα.
Η ανεκμετάλλευτη κληρονομιά του Νίκολα Τέσλα αποτελεί πάντα ένα μεγάλο αίνιγμα, τα πέπλα του οποίου μας συνδέουν με το μέλλον. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που λίγοι άνθρωποι στον κόσμο καταλαβαίνουν τις πραγματικές διαστάσεις των ιδεών και των οραμάτων του Τέσλα και ακόμη λιγότεροι είναι εκείνοι που γνωρίζουν κάποια από τα συναρπαστικά μυστικά που συνέλαβε ο διαμαντένιος νους του. Τα χρόνια που έρχονται θα φωτίσουν ακόμη περισσότερο το ημιτελές έργο του κι ενδεχομένως θα επιβεβαιώσουν και πολλές από τις προβλέψεις του για το μέλλον της ανθρωπότητας.
“Σπάνια μπορούσε κανείς να συναντήσει έναν επιστήμονα ή έναν μηχανικό, που ταυτόχρονα να ήταν ποιητής, φιλόσοφος, γνώστης της καλής μουσικής, γλωσσομαθής και γνώστης των μυστικών του καλού φαγητού και των ποτών... Κι ενώ μιλούσε στο πρόσωπο του μπορούσε να δει κανείς το μέλλον της ανθρωπότητας, την τιτάνια ανάπτυξη και την αποκάλυψη των μυστικών του ουρανού. Έβλεπε ένα μέλλον, στο οποίο ο άνθρωπος δε θα ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για την επιβίωση του, όπου οι λέξεις πλούσιος και φτωχός δε θα σήμαιναν πλέον τη διαφορά του επιπέδου της υλικής ευημερίας, αλλά των πνευματικών ικανοτήτων. Ένα μέλλον, όπου η γνώση και η ενέργεια θ’ αντλείται από πηγές, που σήμερα πολύ δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε” (Τζούλιαν Χόρτον, Αμερικανός συγγραφέας για το Νίκολα Τέσλα).
Ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com) είναι συγγραφέας, βιογράφος του Νίκολα Τέσλα, και δημιουργός του περιοδικού Ζενίθ (www.zenithmag.wordpress.com).
πηγη
thesecretrealtruth.blogspot.com
aneksigita-fainomena.blogspot.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου