0 Στα άδυτα της βιβλιοθήκης του Βατικανού

Σπάνια βιβλία, μοναδικά χειρόγραφα, έργα των μαέστρων της αναγέννησης φυλάσσονται στις επιβλητικές αίθουσές της

Τα ψηλά τείχη του Βατικανού προστατεύουν εκτός από το Αποστολικό Ανάκτορο, κέντρο της εξουσίας του Πάπα, και την περίφημη Αποστολική Βιβλιοθήκη του. Στις Αναγεννησιακές αίθουσες της βρίσκεται συγκεντρωμένο το απόσταγμα της γνώσης των περασμένων αιώνων. Κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας, έργα πάνω στις Φυσικές Επιστήμες, την Φιλοσοφία και την Ιστορία, που μεταφέρθηκαν στη Ρώμη από τη Δύση και την Ανατολή στοιχειοθετούν τον μοναδικό πλούτο της.

Ανάμεσα στους θησαυρούς της περιλαμβάνονται μερικά από τα σχέδια που φιλοτέχνησε ο Σάντρο Μποτιτσέλι για την εικονογράφηση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη, ο Κώδικας Β που είναι το παλαιότερο κείμενο της Αγίας Γραφής βασισμένο στη μετάφραση των Εβδομήκοντα, τα σονέτα του Μιχαήλ Αγγέλου, τα σχέδια του Μπερνίνι και του Μπορομίνι, τα σχέδια του Τζιουλιάνο ντα Σαν Γκάλο για τον καθεδρικό ναό του Αγίου Πέτρου, μικρογραφίες του Γκιρλαντάιο και άλλων μαέστρων της πρώιμης ιταλικής αναγέννησης. Πίσω από τις βαριές ορειχάλκινες πόρτες της, διακοσμημένες με παραστάσεις από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, φυλάσσονται και συντηρούνται εκατομμύρια παλαιά βιβλία, χειρόγραφα -πολλά από τα οποία ελληνικά- και χαρακτικά, καθώς και η μεγαλύτερη συλλογή νομισμάτων που ξεπερνούν τις τριακόσιες χιλιάδες. Το ίδιο πλούσια είναι και η ιστορία της. Η τύχη της συνδέθηκε με τις περιπέτειες της Δυτικής Εκκλησίας, τις έριδες στο εσωτερικό της, τις πολιτικές συνθήκες αλλά και τις επιθέσεις που δέχθηκε η Ρώμη. Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι ήδη από τον 4ο αιώνα είχε δημιουργηθεί μια μικρή βιβλιοθήκη και αρχείο της Ρωμαϊκής Εκκλησίας όμως στις αρχές του 13ου αιώνα τα χειρόγραφα είχαν χαθεί ή καταστραφεί από τις συνεχείς μετακινήσεις της βιβλιοθήκης. Οι 1.200 Λατινικοί, Ελληνικοί και Εβραϊκοί χειρόγραφοι Κώδικες που συνέλεξε ή κληρονόμησε ο Πάπας Νικόλαος Ε΄ από τον προκάτοχό του Ευγένιο Δ΄ αποτέλεσαν τον πυρήνα της βιβλιοθήκης που ίδρυσε τον Ιούνιο του 1475 και εξακολουθεί να λειτουργεί έως σήμερα.

Δεν υπάρχουν πια μυστικά
Από το 1890 που η βιβλιοθήκη άνοιξε τις πόρτες της για την επιστημονική κοινότητα, καθημερινά τις περνούν περίπου 180 ερευνητές οι οποίοι ταξιδεύουν από ολόκληρο τον κόσμο για να μελετήσουν τα σπάνια βιβλία και χειρόγραφά της. Για πρώτη φορά, μέσω της «Κ», ανοίγουν και για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Ο Πατέρας κ. Ραφαήλ Φαρίνα, ο διευθυντής και η «ψυχή» της βιβλιοθήκης του Βατικανού, μίλησε για το σημαντικό έργο που πραγματοποιείται στον τομέα της συντήρησης των χειρογράφων, αναφέρεται στα σπάνια βιβλία που φιλοξενεί στις αίθουσες της και διαβεβαιώνει ότι στην Βατικανή δεν φυλάσσονται «μυστικά» από την εποχή του Χριστού.

«Εδώ δεν υπάρχει κανένα μυστικό. Η βιβλιοθήκη είναι ανοιχτή. Δεν υπάρχει κάτι κρυφό, δεν υπάρχουν βιβλία τόσο παλιά που να συνδέονται με την εποχή του Χριστού. Κάθε τόσο μας ρωτάνε αν εμείς έχουμε τα βιβλία που οι Ρωμαίοι πήραν από το Ναό του Σολομώντα. Φυσικά δεν έχουμε τίποτα. Όλα αυτά θα έχουν καταστραφεί. Ωστόσο, κάθε χρόνο έχουμε μια ή δύο πολύ σημαντικές ανακαλύψεις. Aρα, με αυτήν την έννοια η βιβλιοθήκη μας ακόμα κρύβει πολλά μυστικά», σημειώνει ο DoFarina και προσθέτει: «Αυτά που ακούγονται είτε για το Βατικανό είτε για τη βιβλιοθήκη είναι μύθοι. Ο κόσμος πιστεύει ότι η βιβλιοθήκη συνδέεται με τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού. Συγχέει ότι έχει να κάνει με αποφάσεις και εγκυκλίους κατά των αιρετικών. Η βιβλιοθήκη, όπως την ξέρουμε σήμερα, συνδέεται με την εποχή της Αναγέννησης και για μια περίοδο τριών αιώνων –περίπου μέχρι το 1700– ήταν η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της Ευρώπης».

Τα «Μυστικά Αρχεία»
Από τον Μεσαίωνα μέχρι και σήμερα χιλιάδες ιστορίες έχουν κυκλοφορήσει από στόμα σε στόμα και εκατοντάδες βιβλία έχουν γραφτεί για τα «Μυστικά Αρχεία» του Βατικανού. Πολλοί ήταν οι ερευνητές και οι ιστορικοί που πίστευαν ότι τα αρχεία αυτά «κρύβουν» σημαντικές πληροφορίες ικανές να κλονίσουν τα θεμέλια της Χριστιανικής Εκκλησίας. Σήμερα, αυτοί οι «θρύλοι» αποτελούν την έμπνευση για πολλούς συγγραφείς ενώ τα Μυστικά Αρχεία –σύμφωνα με τον διευθυντή της βιβλιοθήκης του Βατικανού– αποκάλυψαν τα «μυστικά» τους. «Τα Μυστικά Αρχεία άνοιξαν μαζί με τη Βιβλιοθήκη για τους ερευνητές. Τώρα πια όλα είναι καταλογογραφημένα και τα περισσότερα είναι προσιτά μέσω του Διαδικτύου. Μέχρι σήμερα έχει συντηρηθεί περίπου το 1/10 του αρχείου και αυτό ήδη είναι μια μεγάλη ποσότητα εγγράφων. Προσπαθούμε να τα βάλουμε σε τάξη».

Στις εντυπωσιακές αίθουσες της βιβλιοθήκης φυλάσσονται 75 χιλιάδες χειρόγραφα από τα οποία πέντε χιλιάδες είναι ελληνικά καθώς επίσης και 70 χιλιάδες τόμοι με σπαράγματα χειρογράφων. Μια πλούσια συλλογή η οποία, όπως υπογραμμίζει ο Πατέρας Φαρίνα, προστατεύθηκε με κάθε τρόπο. «Από την αρχή η βιβλιοθήκη είχε ως αρχή της να κρατάει όλα τα χειρόγραφα βιβλία που είχαν περιέλθει στην ιδιοκτησία της σε αντίθεση με άλλες βιβλιοθήκες οι οποίες μόλις ανακαλύφθηκε η τυπογραφία πέταξαν τα χειρόγραφα, χάριν του εκσυγχρονισμού. Η μοναδική περίπτωση που καταστράφηκε περιορισμένος αριθμός χειρογράφων της Βιβλιοθήκης ήταν το 1527 με τη λεηλασία της Ρώμης από τους Γερμανούς».

Ποιο όμως είναι το πιο σημαντικό χειρόγραφο που διαθέτει η βιβλιοθήκη του Βατικανού; «Όλα», απαντά ο Πατέρας Φαρίνα και αναφέρεται σε ορισμένα από αυτά. «Έχουμε ένα τμήμα από το χειρόγραφο πάπυρος Bodmer, των αρχών του 4ου αιώνα, που περιλαμβάνει τις επιστολές του Αποστόλου Πέτρου. Είναι από τα πιο παλιά, αν όχι το παλαιότερο χειρόγραφο, που υπάρχει στον κόσμο μ’ αυτό το περιεχόμενο. Επίσης, εξαιρετικής σημασίας είναι και το χειρόγραφο της Αινειάδας του Βιργιλίου, το οποίο έχει και καταπληκτικές μικρογραφίες, και το μοναδικό παλίμψηστο χειρόγραφο που περιέχει το έργο του Κικέρωνα, De Repoublica. Συνολικά τα παλίμψηστα είναι περίπου 200 ανάμεσα στα οποία και εκείνα με έργα του Στράβωνα και του Πλάτωνα. Μια πρόσφατη ανακάλυψη έγινε πέρυσι, σε ένα παλίμψηστο που προέρχεται από την Παλαιστίνη. Τα Συριακά κείμενα έκρυβαν στίχους του Μενάνδρου. Το εντόπισε ο καθηγητής D’ Aiuto αλλά η ανάγνωσή του γίνεται με μεγάλη δυσκολία».

Εντυπωσιακός όμως είναι και ο αριθμός των εντύπων βιβλίων που διαθέτει η βιβλιοθήκη και τα οποία ξεπερνούν το ενάμισι εκατομμύριο. Ανάμεσά τους και η πρώτη τυπωμένη Βίβλος του Γουτεμβέργιου, οκτώ χιλιάδες incunabula και, φυσικά, οι εκδόσεις του Aλδου Μανούτιου. Η σπανιότητα και η παλαιότητα των βιβλίων καθιστά δύσκολη τη συντήρησή τους, αφού απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις και ειδικά εργαστήρια ενώ το κόστος είναι ιδιαίτερα υψηλό.

Δεν φθάνει ο χώρος
«Διαθέτουμε περισσότερες από 200 χιλιάδες βιβλία του 15ου, 16ου και του 17ου αιώνα. Αυτά τα βιβλία είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα και πρέπει να τα καθαρίζουμε συχνά, να φροντίζουμε τη θερμοκρασία και την υγρασία και γενικότερα τις κατάλληλες συνθήκες στο χώρο φύλαξις τους. Hδη έχουμε δημιουργήσει ένα νέο χώρο έξω από το Βατικανό, όπου θα μεταφερθούν περίπου 400 χιλιάδες βιβλία, για να μπορέσουμε να απελευθερώσουμε χώρους στη Βατικανή Βιβλιοθήκη ώστε να βελτιωθούν τα εργαστήρια και οι συνθήκες συντήρησής τους. Σκεφθείτε ότι, σήμερα, στη βιβλιοθήκη συνολικά απασχολούνται μόνον 120 άτομα επειδή δεν έχουμε χώρους για να εργαστούν περισσότεροι».

Ο Διευθυντής της Βιβλιοθήκης του Βατικανού πιστεύει ότι «η ζωή του βιβλίου δεν έχει τελειώσει» και επισημαίνει την συμβολή της σύγχρονης τεχνολογίας στη συντήρησή του. «Eχουμε περάσει σε cd-rom πάνω από 60.000 τόμους. Είναι και αυτό μια μορφή συντήρησης αλλά δίνει και τη δυνατότητα στον μελετητή, όπου και αν βρίσκεται, να διαβάσει ένα χειρόγραφο και να δουλέψει στο σπίτι. Δεν μάχεται λοιπόν η σύγχρονη τεχνολογία την παράδοση. Χρησιμοποιούμε ό,τι "σύγχρονο” μπορεί να μας βοηθήσει για να προστατεύσουμε το "παρελθόν”».

Στο φως τα αρχεία της Ιερά Εξέτασης
Σε μία άκρως εντυπωσιακή ενέργειά του, το Βατικανό αποφάσισε να επιτρέψει στην επιστημονική κοινότητα την πρόσβαση στα Αρχεία του για την περίοδο της Ρωμαϊκής και Ισπανικής Ιερά Εξέτασης. Μιας «σκοτεινής» περιόδου του Δυτικού Χριστιανισμού που στο «όνομα του Θεού» χιλιάδες άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, κατηγορήθηκαν σαν αιρετικοί, μάγοι ή δαιμονισμένοι και βρήκαν τραγικό θάνατο από τα φρικτά βασανιστήρια των Ιεροεξεταστών. Σήμερα, οι αποδείξεις της εξόντωσης των «εχθρών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και της Πίστης» πρόκειται να έρθουν στο φως της δημοσιότητας. Χιλιάδες έγγραφα και καταδικαστικές αποφάσεις διασώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, φυλαγμένα στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, μιας από τις σημαντικότερες σήμερα στον κόσμο.



Σπάνια ελληνικά χειρόγραφα
Πολλά και σπουδαίας ιστορικής σημασίας είναι τα ελληνικά χειρόγραφα της βιβλιοθήκης. Ο ερευνητής κ. Κωνσταντίνος Χούλης, εξωτερικός συνεργάτης της Βιβλιοθήκης του Βατικανού, ασχολήθηκε τα τελευταία τρία χρόνια με ειδικά προγράμματα για την αποκατάσταση και τη συντήρηση των χειρογράφων και παλαιών βιβλίων της. «H Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων το θαυμάσιο ειλητάριο του Ιησού του Ναυή, τον Πραξαπόστολο ιδιοκτησία της Θεοδώρας Ραούλαινας Παλαιολογίνας γραμμένο ολόκληρο με χρυσό, τους χάρτες του Πτολεμαίου, την πραγματεία του Διοσκορίδη, τις μοναδικές ελληνικές εκδόσεις του Aλδου Μανούτιου. Πρόκειται για εξαιρετικά κομμάτια που συνδέονται άμεσα με τον αρχαίο και μεσαιωνικό ελληνικό πολιτισμό», υπογραμμίζει ο κ. Χούλης.

Ένα από τα πιο γνωστά ελληνικά χειρόγραφα που διαθέτει η Βιβλιοθήκη του Βατικανού είναι το Μηνολόγιο του Βασιλείου Β΄, που οι σελίδες του είναι διακοσμημένες με περισσότερες από τριακόσιες μικρογραφίες. Το σημαντικό αυτό έργο θα επανεκδοθεί σε πανομοιότυπο με τη συνεργασία της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος και τη χορηγία της Βασίλισσας της Ισπανίας Σοφίας. «Η εκδοτική δραστηριότητα με πανομοιότυπες εκδόσεις συμβάλλει στη διάδοση των θησαυρών της βιβλιοθήκης αλλά και στην αύξηση των οικονομικών της πόρων», σημειώνει ο κ. Χούλης δηλώνοντας εντυπωσιασμένος από την πολυδιάστατη δράση που ανέπτυξε η διεύθυνση της Βιβλιοθήκης του Βατικανού τα τελευταία χρόνια «παίρνοντας πρωτοβουλίες, οι οποίες ήταν ευθυγραμμισμένες με τις απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής».

Στην Ελλάδα αδιαφορούμε
Σε ό,τι αφορά την ελληνική πραγματικότητα, ο κ. Χούλης –που σήμερα είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Eργων Τέχνης του ΤΕΙ Αθηνών– εκφράζει την απογοήτευσή του: «Απ’ όλα τα γνωστά πολιτιστικά αγαθά, το χειρόγραφο είναι το τελευταίο για το οποίο λαμβάνεται κάποια μέριμνα στον τόπο μας. Το ίδιο ισχύει και για τις βιβλιοθήκες. Σε αντίθεση με το ενδιαφέρον και τη διαρκή φροντίδα που συναντά κανείς όχι μόνο στη Βατικανή βιβλιοθήκη αλλά στις περισσότερες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες, εδώ συναντά κανείς την αδιαφορία αν όχι την εγκατάλειψη».
http://esperos.ucoz.com/