 Η Συνοικία του Θεάτρου υπήρξε η πιο ακριβή της Δήλου |
Στη Δήλο, το πρώτο που σου «χτυπάει» είναι το φως. Ένα φως ζωντανό, παλλόμενο, που λες και σε ρουφάει στο κέντρο του, φως που πάει και «κάθεται» στα μαλλιά σου και στις άκρες απ’ τα δάχτυλά σου. Οι ντόπιοι ορκίζονται πως οι Μικρές Δήλες (έτσι τις λένε για να τις διακρίνουν από τις Μεγάλες Δήλες, τη διπλανή Ρήνεια) έχουν διαφορετικό φως κι από τη Μύκονο ακόμα. Πρέπει να έχουν δίκιο. Εξάλλου, σύμφωνα με τον παλιό μύθο, πάνω στην ιερή Δήλο η Λητώ γέννησε την Άρτεμη και τον Απόλλωνα-θεό Ήλιο. Οπότε -είναι, δεν είναι αλήθεια- είναι ένας εξαίρετος συμβολισμός. Ο όγκος και η ποιότητα των ευρημάτων στο νησί είναι επίσης απερίγραπτα.
Στην πραγματικότητα, η Δήλος είναι ένας από τους μεγαλύτερους (αν όχι ο μεγαλύτερος) open air αρχαιολογικούς χώρους, προσβάσιμος στο κοινό. Και παρά το ότι ανασκάπτεται διαρκώς εδώ και χρόνια, η αίσθηση που έχεις όταν περιδιαβαίνεις τις αγορές, τα σπίτια, τα ιερά της είναι μια αίσθηση παροντική και επείγουσα. Αίσθηση από μια πόλη-σκηνικό όπου οι ηθοποιοί το ’σκασαν αφήνοντας πίσω σπίτια, λουτρά, ψηφιδωτά, αγάλματα, κοσμήματα, τηγάνια, παιχνίδια, αλεύρι, χρήματα, ζωή, αμφορείς με κρασί να παγώνουν σε κάποιο πηγάδι. Αλλά που όπου να ’ναι -να, σε λίγο...- γυρίζουν. Και το έργο συνεχίζεται…
 Απομεινάρια από την εποχή της μεγάλης άνθησης της Δήλου |
Η Δήλος γνώρισε δύο μεγάλες περιόδους ακμής: την πρώτη, λίγο μετά τους περσικούς πολέμους όταν -κάτω από τη «βαριά σκιά» των Αθηναίων που είχαν τον έλεγχο του νησιού από το 540 π.Χ.– ιδρύθηκε η Α’ Δηλιακή Συμμαχία και η έδρα και το θησαυροφυλάκιό της τοποθετήθηκαν στο νησί, στον οπισθόδομο του Ιερού του Απόλλωνα. Σε ελεύθερη απόδοση αυτό σήμαινε τρία πράγματα: χρήμα, χρήμα και χρήμα. Και επίσης αίγλη και δύναμη. Το νέο, μεγάλο οικιστικό και αναπτυξιακό boom γίνεται μετά τα αθηναϊκά «επεισόδια» (τα οποία είναι λίγο πολύ γνωστά: Το 454 π.Χ. οι Αθηναίοι μετέφεραν στην Ακρόπολη το θησαυρό, για να είναι δήθεν πιο ασφαλής, και οι Δήλιοι τον γύρεψαν πίσω. Όταν παράγιναν πιεστικοί, η Αθήνα ζήτησε να γίνει «κάθαρση» στο νησί με το πρόσχημα πως οι Δήλιοι ευθύνονταν για το θανατικό που είχε πέσει στην Αθήνα. Ύστερα σήκωσαν όλους τους τάφους, τα οστά και τα κτερίσματα από το νησί, τα μετέφεραν στη Ρήνεια και απαγόρευσαν στο εξής να γεννιέται ή να πεθαίνει κάποιος στη Δήλο).
Έτσι λοιπόν, γύρω στο 166 π.Χ., οι «παλιοί» κάτοικοι του νησιού έχουν ξεκληριστεί και στη Δήλο εγκαθίσταται πια η νέα τάξη που είναι στην πλειονότητά τους Αθηναίοι έποικοι- φτωχοί ακτήμονες, τυχοδιώκτες και καιροσκόποι που ψάχνουν για μια ευκαιρία. (Μέχρι τότε οι Δήλιοι ήταν κυρίως μάγειροι και σερβιτόροι και έβγαζαν τα προς το ζην υπηρετώντας τους προσκυνητές). Τα επόμενα χρόνια, η ανάπτυξη θα είναι αλματώδης. Το 146 π.Χ. –για αντιπερισπασμό στους Ρόδιους, με τους οποίους είχαν έχθρα– οι Ρωμαίοι κηρύσσουν τη Δήλο «ελεύθερο λιμάνι» (ένα είδος εποχικού free tax λιμένα) κι αυτό δίνει τεράστια ώθηση στο διαμετακομιστικό εμπόριο. Πολύ σύντομα το νησί γίνεται, χωρίς υπερβολή, το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της οικουμένης (που τότε, έτσι κι αλλιώς, ήταν η Μεσόγειος και τα περίχωρα…).
«Μολονότι η Δήλος ήταν ήδη τόσο ένδοξη», γράφει ο Στράβωνας στα τέλη του 1ου αι. π.Χ., «η ολική καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους την έκανε ακόμα ενδοξότερη. Οι εισαγωγείς μετέφεραν τις επιχειρήσεις τους στη Δήλο, επειδή υπήρχε η ασυλία του Ιερού και επειδή το λιμάνι ήταν σε πολύ καλή θέση γι’ αυτούς που ταξιδεύουν από την Ιταλία και την Ελλάδα προς την Ασία. Η γιορτή του θεού είναι ένα είδος εμπορικής πανήγυρης και οι Ρωμαίοι -πολύ περισσότερο από όλους τους άλλους- σύχναζαν εκεί, ακόμα και πριν από την καταστροφή της Κορίνθου».
 Τα περίτεχνα ψηφιδωτά στα απομεινάρια των κτιρίων μαρτυρούν τη «χρυσή εποχή» της Δήλου |
Έτσι, εκτός από τους μόνιμους κατοίκους (που είναι πια κάθε εθνικότητας, από την Αθήνα, τη Μακεδονία, τον Πόντο, τη Θράκη ως την Ιωνία, τη Λυδία, την Καρία, τη Συρία, τη Μηδία, την Κύπρο, την Αίγυπτο κ.λ.π.) το νησί υποδέχεται ένα πλήθος διερχομένων: εμπόρους, ναυτικούς, μέλη πρεσβειών, τους προσκυνητές την περίοδο των θρησκευτικών γιορτών. Ηθοποιοί, μουσικοί, διδάσκαλοι, καλλιτέχνες περνούν από τη Δήλο για να ξεπουλήσουν τη γνώση τους γύρω από τα trends της μόδας και της τέχνης, που με αγωνία παρακολουθούν τα «καλά σπίτια». Πότε φιλοξενούνται σε φίλους, πότε -τουλάχιστον οι διερχόμενοι έμποροι- στα σπίτια των συλλόγων τους. Για τη διαμονή των υπολοίπων υπάρχει ένα μεγάλο ξενοδοχείο δίπλα στο θέατρο και ένα φτηνότερο κατάλυμα κάτω από το Στάδιο, με χτιστά θρανία στα οποία μπορούν να απλώσουν το στρώμα τους ή να κοιμηθούν, τυλιγμένοι στα ρούχα τους. Στο ισόγειο υπάρχει εστιατόριο, χώρος σταβλισμού των ζώων και λίγα μικρά υπνοδωμάτια, όπου στριμώχνονταν όσοι είναι πρόθυμοι να λύσουν το πουγκί τους.
Για λίγα χρόνια και για πρώτη φορά, ίσως, στην ιστορία, σε αυτή τη γωνιά της Γης συνυπάρχουν ειρηνικά όλοι οι λαοί της Μεσογείου. Και ό,τι ψάχνει ο καθένας το βρίσκει- η ζωή σε αυτή την ελληνική νησιώτικη «μητρόπολη» είναι έντονη, γεμάτη ευκαιρίες για δουλειές, κέρδη, διασκέδαση. Οι επισκέπτες του νησιού, εκτός από τα αξιοθέατα του μεγάλου Ιερού, μπορούν να επισκεφθούν τις αγορές, να δουν τις πολυτελείς επαγγελματικές λέσχες (όπως π.χ. αυτή των Βηρυτίων Ποσειδωνιαστών, ένα club εφοπλιστών, τραπεζιτών και πρακτόρων) να χαζέψουν τα πλοία στο λιμάνι, να παρακολουθήσουν αγώνες στον Ιππόδρομο και το Στάδιο ή κάποια παράσταση στο θέατρο. Μπορούν επίσης να επισκεφθούν ένα από τα πορνεία ή να περάσουν ώρες σιγοπίνοντας, συζητώντας ή παίζοντας ζάρια σε μια ταβέρνα.
Όσοι δεν είναι καλεσμένοι σε συμπόσια ή φιλικά σπίτια μπορούν να φάνε στον ξενώνα ή να αγοράσουν φαγητό από τους πλανόδιους πωλητές ή από κάποιο υπαίθριο μαγειρείο. Υπολογίζεται πως χωρίς υπερβολή- στις αρχές του 1ου αι π.Χ. στη Δήλο ζούσαν περίπου 30.000 άνθρωποι και ότι από το λιμάνι της ήταν δυνατόν να διακινηθούν κάθε χρόνο 750.000 τόνοι εμπορευμάτων και 250.000 σκλάβοι. «Στη Δήλο», γράφει ο Στράβωνας, «μπορούσαν να πουληθούν μέσα σε μια μέρα χιλιάδες σκλάβοι, γι’ αυτό, υπήρχε και η παροιμία “έμπορε, έλα στο λιμάνι, ξεφόρτωσε και όλα πουλήθηκαν”». Σε αυτό το λιμάνι μπορούν να δέσουν συγχρόνως 150 μυριοφόροι (εμπορικά πλοία της εποχής χωρητικότητας 250 τόνων) και 100-150 μικρότερα σκάφη, ψαράδικα κ.λ.π. Στα λιμάνια, στους ναούς, στους δρόμους, στα λουτρά, στις παλαίστρες ακούγονται όλες οι γλώσσες, στις αγορές βρίσκεις καλούδια από τις πιο μακρινές γωνιές του κόσμου, κυκλοφορούν κάθε λογιών νομίσματα. Η πόλη ποτέ δεν κοιμάται…
 Τα περίφημα ναξιώτικα Λιοντάρια στην Οδό των Λεόντων |
 Εμφανή τα δείγματα του λαμπρού Δήλιου πολιτισμού |  Οι πλούσιοι έμεναν σε διώροφες κατοικίες |  Μουσείο Δήλου |
Όπως σε κάθε γρήγορα αναπτυσσόμενο city, το κέντρο της Δήλου υποφέρει από το ξαφνικό οικιστικό boom. Τα παλιά αγροκτήματα και οι κήποι με τα δέντρα σιγά- σιγά εκτοπίζονται από δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, τα ιερά, τις Στοές, τις αγορές. Στους ελληνιστικούς χρόνους υπάρχουν μόνο λίγα δέντρα στο Ιερό, ενώ ολόκληρη η γύρω περιοχή έχει γίνει οικόπεδα για να χτίσουν τις πολυτελείς επαύλεις τους οι πλούσιοι έμποροι, οι εφοπλιστές και οι τραπεζίτες. Σε αυτή την πυκνοκατοικημένη ελληνιστική πόλη, δεν υπάρχει χώρος για κήπους ούτε υπάρχουν εσωτερικοί κήποι στα σπίτια, όπως π.χ. στην Πομπηία.
Γύρω από το πολύβουο λιμάνι και το Ιερό, το άστυ μεγαλώνει άναρχα, χωρίς πολεοδομικό σχέδιο και χωρίς ρυμοτομικό σύστημα. Αυτό είναι ιδιαίτερα φανερό στη «Συνοικία του Θεάτρου», την παλαιότερη συνοικία της πόλης. Εκεί κατοικούν κυρίως οι απόγονοι των Αθηναίων κληρούχων -μικρογαιοκτήμονες που συνθέτουν μια υποτυπώδη «αριστοκρατική» τάξη, η οποία απεγνωσμένα προσπαθεί να σταθεί απέναντι στο «νέο χρήμα» που ελέγχει πια το νησί. Η συνοικία αυτή είναι η πιο ακριβή της πόλης. Όπως είναι λογικό, όσοι μένουν εκεί προσπαθούν να επιτύχουν τη μεγαλύτερη δυνατή εκμετάλλευση του οικοπέδου τους
. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχει μεγάλη ποικιλία στις κατόψεις των σπιτιών και οι δρόμοι να είναι στενοί και ακανόνιστοι. Πλούσιες, λιγότερο πλούσιες και μέτριες κατοικίες υψώνονται η μία δίπλα στην άλλη χωρίς ταξικές διακρίσεις. Σε πολλές περιπτώσεις δύο μικρότερες κατοικίες ενώνονται για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των νέων ιδιοκτητών. Αυτό κάνει και κάποια Κλεοπάτρα από τη Μυρρινούντα, η οποία προσθέτει επιπλέον ένα πολυτελές περιστύλιο με μαρμάρινους κίονες σε ένα χώρο πολύ μικρό για μια τέτοια κατασκευή. Αλλά τα γειτονικά σπίτια έχουν όλα τέτοιο περιστύλιο- η δυστυχής Κλεοπάτρα θεωρεί μάλλον πως είναι αναγκαίο για το γόητρο της οικογένειας…
Γενικά, το κοσμοπολίτικο πλήθος που συγκεντρώνεται στη Δήλο στα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ. αγαπάει τα έργα των αρχαϊκών και των κλασικών και λατρεύει τις απομιμήσεις. Όλοι μιμούνται τους πάντες, οι σοβάδες «μιμούνται» τα μάρμαρα πολυτελέστερων σπιτιών, οι μπαρόκ διακοσμήσεις θυμίζουν τις σημερινές γύψινες, κίονες από φτηνό υλικό -γρανίτη ή πωρόλιθο- καλύπτονται για να μοιάζουν μαρμάρινοι. Τα πήλινα κύπελλα αντιγράφουν τα ασημένια ή τα χρυσά, τα ψηφιδωτα είναι απομιμήσεις ακριβών χαλιών, τα κοσμήματα είναι ψεύτικα, τα δαχτυλίδια -ακόμα κι αυτά που προσφέρονται στους θεούς- είναι από επιχρυσωμένο χαλκό ή σίδερο.
Σε περίβλεπτο σημείο του σπιτιού τοποθετούνται φτηνά αντίγραφα πρωτότυπων έργων ή πορτρέτα των ιδιοκτητών. Ωστόσο αυτές οι πλούσιες, διώροφες villas, με τα αγάλματα και τα υπέροχα ψηφιδωτά, όπου χορεύουν δελφίνια και θαλασσινές θεότητες, «σκιάζουν» καλύβες και μικρομάγαζα. Μπροστά στα σπίτια είναι μικρά καταστήματα, στα οποία οι δούλοι πουλάνε τα προϊόντα του κυρίου τους- μια μικρή πόρτα ενώνει το χώρο με το υπόλοιπο σπίτι. (Όταν τα μαγαζιά νοικιάζονται σε κάποιον έμπορο, οι είσοδοι αυτές κλείνουν με τοίχο). Τα ψηλά σπίτια δεν αφήνουν τον ήλιο να φωτίσει τους στενούς, ακανόνιστους δρόμους, οι οποίοι, το χειμώνα, θα ήταν σκοτεινοί, υγροί και γεμάτοι λάσπες. Σε αυτούς τους δρόμους, που είναι πλακόστρωτοι και ανηφορικοί, δεν μπορούν να κινηθούν άμαξες ή ζώα- αφού και από τις δύο πλευρές υπήρχαν καταστήματα, μπορεί κανείς να υποθέσει πως εκεί η κίνηση θα ήταν πυκνή, σε όλη τη διάρκεια της ημέρας.
Πιο κάτω, στη νεότερη συνοικία του Σκαρδανά, όπου κατοικούν κυρίως πλούσιοι Ιταλοί και άλλοι ξένοι που εμπορεύονται στη Δήλο, γίνεται μια προσπάθεια οικοδόμησης σε τετράγωνα. Δυστυχώς, δεν τηρείται πάντα. Οι δρόμοι εδώ είναι πιο πλατιοί, αλλά το πλάτος τους μειώνεται ολοένα από την επέκταση των κτιρίων. Μέρα με τη μέρα σε κάθε ελεύθερη γωνιά του ήδη πυκνοκατοικημένου κέντρου ξεφυτρώνουν μικρά καταστήματα, εργαστήρια και κατοικίες. Είναι φανερό πως οι πλούσιοι νέοι κάτοικοι δεν βλέπουν τη Δήλο σαν τόπο διαμονής αλλά σαν προσωρινή «έδρα» για τις δουλειές τους. Κι απ’ αυτές υπάρχουν αρκετές. Η προσφορά εργασίας στην πόλη που μεγαλώνει ταχύτατα προσελκύει μεγάλο πλήθος τεχνιτών και εργατών.
Πολύ σύντομα, στα βόρεια και στα βορειοανατολικά του Ιερού δημιουργείται μια περιοχή με αγορές, καταστήματα και εργαστήρια που παράγουν έπιπλα, πήλινα και χάλκινα σκεύη, αγάλματα και ειδώλια για τους προσκυνητές, παιχνίδια, κοσμήματα και ρούχα. Σκλάβοι και ελεύθεροι δουλεύουν μέρα και νύχτα για να μετατρέψουν τις πρώτες ύλες που φτάνουν στο νησί απ’ όλη τη Μεσόγειο σε είδη πολυτελείας για την ντόπια αγορά και για εξαγωγή. (Τα χάλκινα π.χ. ανάκλιντρα και τα αρώματα της Δήλου είναι ξακουστά και περιζήτητα παντού). Άλλα καταστήματα στεγάζονται στις Στοές που πλαισιώνουν την κεντρική οδό του Ιερού.
 Σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα καλύπτουν εκτάσεις του νησιού |  Το αρχαίο θέατρο της Δήλου |
Τόσο αυτή όσο και οι άλλες δύο Παλαίστρες (η αρχαιότερη Παλαίστρα της Λίμνης, που απλώνεται σε 1.300τ.μ. αλλά και η 2.000τ.μ. Παλαίστρα του Γρανίτη) είναι το κέντρο της κοινωνικής ζωής των Δηλίων. Στους χώρους τους, τη μεγάλη κεντρική αυλή με τη δεξαμενή, τις στοές, τους χώρους άθλησης, τις εξέδρες τους, τις ιματιοθήκες, τα λουτρά συγκεντρώνονται κάθε μέρα άντρες κάθε ηλικίας, για να ασκηθούν, να σχολιάσουν, να συζητήσουν.
Σε όλη την πόλη υπάρχει πλήρες αποχετευτικό σύστημα. Οι αγωγοί των σπιτιών ενώνονται με τους κεντρικούς αγωγούς που διασχίζουν κατά μήκος όλους τους δρόμους και τα λύματα χύνονται στη θάλασσα. Παραταύτα, οι δημόσιοι χώροι είναι μάλλον παραμελημένοι – φαίνεται πως δεν υπάρχει μέριμνα για τον καθαρισμό της πόλης ή πρόβλεψη για τα απορρίμματα. Ένας δρόμος βόρεια από την οδό των Λεόντων που ανασκάφτηκε τα τελευταία χρόνια βρέθηκε γεμάτος σωρούς σκουπιδιών (υπολείμματα φαγητών, σπασμένα σκεύη, άχρηστα εργαλεία). Οι περισσότεροι δρόμοι και οι κοινόχρηστοι χώροι έχουν την ίδια τραγική όψη.
Μια επιγραφή, στη Μινώα Κρήνη, ήδη από τον 4ο αι. π.Χ. απαγορεύει στους Δήλιους να πλένουν οτιδήποτε, να κολυμπούν ή να ρίχνουν σκουπίδια στο νερό. Μια άλλη του 201 π.Χ. που σώζεται ακόμα στη θέση της απαγορεύει να πετούν στάχτες ή κόπρο κοντά στο τέμενος της Λητώς ή στο ναό του Διονύσου. Προφανώς, αυτές οι απαγορεύσεις δεν θα υπήρχαν αν οι προσκυνητές, οι διερχόμενοι έμποροι και οι κάτοικοι τηρούσαν τους κανόνες υγιεινής.
 Η Δήλος είναι ένας από τους μεγαλύτερους (αν όχι ο μεγαλύτερος) open air αρχαιολογικούς χώρους |
Κομψές, φιλάρεσκες γυναίκες με λεπτά διάφανα ιμάτια, βαμμένα μάτια, κοσμήματα και μαλλιά περίτεχνα δεμένα με κορδέλες (σ.σ. στα ερείπια των σπιτιών βρέθηκαν αμέτρητα χάλκινα εργαλεία καλλωπισμού) να στριφογυρίζουν μολυβένιους τροχούς με κόκκινο νήμα στο φεγγαρόφωτο για να «δέσουν» κάποιον άστατο εραστή. Και εκείνους τους 38 θαμώνες στην ταβερνούλα, κοντά στο ναό του Διονύσου, που πέταξαν τα κύπελλά τους στο χώμα κι έφυγαν τρέχοντας για να γλιτώσουν τη φωτιά και τους πειρατές του Αθηνόδωρου, μια νύχτα το σωτήριον έτος 69 π.Χ. Τότε που τα φώτα στη μεγάλη πόλη έσβησαν. Και η Δήλος γύρισε για πάντα στη λήθη…
* Για το κείμενο χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από το λεύκωμα «Δήλος» του διδάκτορα Αρχαιολογίας Π.Ι. Χατζηδάκη, εκδ. Ολκός, με τη χορηγία της ΕFG Eurobank- Ergasias Α.Ε./Oμίλου Λάτση
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου