0 “Χοληστερινη. Απειλή ή απάτη; μία έρευνα που θα συζητηθεί”

Γράφει ο Μάριος Δημόπουλος

Διατροφολόγος

Μέλος του American Council of Applied Clinical Nutrition

Συγγραφέας του βιβλίου “Χοληστερίνη: Ένας σύγχρονος μύθος” (έκδ. Etra Publishing)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τι θα λέγατε αν μαθαίνατε ότι οι ηλικιωμένοι με υψηλή χοληστερίνη ζουν περισσότερο από τους ηλικιωμένους με χαμηλή χοληστερίνη; Ότι οι ηλικιωμένοι με χαμηλή χοληστερίνη πεθαίνουν δυο φορές πιο συχνά από καρδιακή προσβολή από ό, τι οι ηλικιωμένοι με υψηλή χοληστερίνη; Ότι αυτοί που έχουν χαμηλή χοληστερίνη έχουν αυξημένο κίνδυνο για αιμορραγικό εγκεφαλικό; Ότι η χαμηλή χοληστερίνη προδιαθέτει για μολυσματικές ασθένειες και μάλιστα για HIV και AIDS; Ότι τα χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης αυξάνουν την ολική θνησιμότητα; Ότι υπάρχουν λαοί που έχουν χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης και υψηλά επίπεδα καρδιοπάθειας; Ότι η χαμηλή χοληστερίνη προκαλεί καρκίνο;
Ότι υψηλή χοληστερίνη οδηγεί σε μακροζωία; Ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες βάζουν “επιστήμονες” να κατεβάζουν συνεχώς τα επίπεδα της “φυσιολογικής”/ “επιτρεπτής” χοληστερίνης, με σκοπό να λαμβάνουμε όλοι στατίνες, τα νεότερα δηλαδή φάρμακα μείωσης της χοληστερίνης; Αν όλα αυτά δεν τα γνωρίζετε, τότε θα ξαφνιαστείτε διαβάζοντας αυτό το άρθρο.

Η ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ

Οι περισσότεροι άνθρωποι  νομίζουν ότι η χοληστερίνη είναι βλαβερή για τον οργανισμό τους. Και όμως η χοληστερίνη είναι απαραίτητη για τη ζωή μας.

Για να καταλάβουμε τι συμβαίνει, όταν τα επίπεδα της χοληστερίνης είναι πολύ χαμηλά, ας δούμε μια σπάνια γενετική ασθένεια που ονομάζεται σύνδρομο Smith-Lemli-Opitz (SLOS) Σε αυτό το σύνδρομο υπάρχει ένα ελάττωμα στη σύνθεση της χοληστερίνης με αποτέλεσμα πολύ χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης. Ας δούμε τα συμπτώματα αυτού του συνδρόμου: Ξαφνική αποβολή του εμβρύου με SLOS, θάνατος από ανεπάρκεια πολλών οργάνων κατά τη διάρκεια των πρώτων εβδομάδων ζωής στα άτομα με SLOS τύπου ΙΙ, συμφορητική καρδιοπάθεια δεν είναι ασύνηθες στο SLOS. Εμετός, δυσκολία στη λήψη τροφής, δυσκοιλιότητα, ανισορροπία ηλεκτρολυτών και αδυναμία να αναπτυχθούν είναι συνηθισμένα συμπτώματα. Μπορεί να συμβεί απώλεια της όρασης λόγω καταρράκτη, ανωμαλίες στο οπτικό νεύρο και άλλα οφθαλμολογικά προβλήματα. Απώλεια των μαλλιών είναι πολύ συχνή. Αιτία θανάτου μπορεί να είναι η πνευμονία και η ηπατική ανεπάρκεια. Η επιβίωση είναι απίθανη, αν τα επίπεδα της χοληστερίνης στο πλάσμα είναι λιγότερα από 20 mg/dL.

Ας δούμε μερικά πράγματα που χρειαζόμαστε χοληστερίνη για το σώμα μας:

Εγκεφαλικές συνάψεις. Οι συνάψεις, οι ζωτικές συνδέσεις μεταξύ των νευρικών κυττάρων στον εγκέφαλο και οπουδήποτε αλλού γίνονται αποκλειστικά από χοληστερίνη.

Βιταμίνη D. Η βιταμίνη D συντίθεται από την χοληστερίνη από τη δράση των ηλιακών ακτίνων στο δέρμα μας.

Κυτταρικές μεμβράνες: Όλα τα κύτταρα του σώματός μας χρειάζονται χοληστερίνη στις κυτταρικές τους μεμβράνες. Χωρίς αυτή θα αποσυντίθονταν, αφού η χοληστερίνη παρέχει δομική ακεραιότητα.

Ορμόνες του σεξ. Η χοληστερίνη είναι δομικός λίθος για πολλές ορμόνες του σεξ.

Χολή. Η χοληστερίνη είναι το κύριο συστατικό της χολής, η οποία απελευθερώνεται από τη χοληδόχο κύστη, για να βοηθήσει στην πέψη των τροφών.

ΧΑΜΗΛΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ, ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΓΙΑ ΚΑΡΔΙΑΚΗ ΠΡΟΣΒΟΛΗ

Ξέρετε ότι οι ηλικιωμένοι με υψηλή χοληστερίνη ζουν περισσότερο;

Το γεγονός ότι οι ηλικιωμένοι με υψηλή χοληστερίνη ζουν περισσότερο από τους ηλικιωμένους με χαμηλή χοληστερίνη προκύπτει καθαρά από πολλές επιστημονικές μελέτες (1-15). Αλλά ας δούμε τη θνησιμότητα, τον κίνδυνο θανάτου από καρδιακή προσβολή, αν η χοληστερίνη είναι υψηλή.

Ο Dr. Harlan Krumholz στο πανεπιστήμιο του Yale ανέφερε ότι οι ηλικιωμένοι με χαμηλή χοληστερίνη πέθαιναν δυο φορές πιο συχνά από καρδιακή προσβολή από ό, τι αυτοί με υψηλή χοληστερίνη (16).

Υπάρχει μεγάλος αριθμός παρόμοιων ευρημάτων. Πολλές μελέτες σε ηλικιωμένους έχουν δείξει ότι η υψηλή χοληστερίνη δεν είναι παράγοντας κινδύνου για καρδιοπάθεια. Αυτό ήταν το αποτέλεσμα μιας έρευνας του Uffe Ravnskov στη βάση δεδομένων του Medline για μελέτες που ασχολούνταν με αυτό το ερώτημα (17).

ΧΑΜΗΛΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ, ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΓΙΑ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟ

Τα χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης συνδέονται με μεγάλη αύξηση θανάτων από αιμορραγικό εγκεφαλικό και μπορεί να αποτελούν και αιτία. “Τα επιδημιολογικά δεδομένα είναι σε γενικές γραμμές σύμφωνα με τα πειράματα σε ζώα, δείχνουν ότι δίαιτες που είναι πολύ χαμηλές σε λίπος αυξάνουν την εμφάνιση μερικών μορφών εγκεφαλικού. Κοινωνίες με χαμηλή πρόσληψη λίπους και ζωικής πρωτεΐνης, όπως η παραδοσιακή Ιαπωνία, τείνουν να έχουν υψηλά ποσοστά αιμορραγικού εγκεφαλικού. Ένας αυξημένος κίνδυνος για εγκεφαλικό βρίσκεται ανάμεσα στα τμήματα του Ιαπωνικού πληθυσμού με χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης, ειδικά μεταξύ αυτών με υψηλή πίεση αίματος. Σε έναν μεγάλο εξεταζόμενο πληθυσμό ανδρών στις ΗΠΑ, αυτοί με τα χαμηλότερα επίπεδα χοληστερίνης είχαν έναν αυξημένο κίνδυνο για αιμορραγικό εγκεφαλικό” (18).

Ενώ οι Ιάπωνες έχουν χαμηλά ποσοστά καρδιοπάθειας, έχουν τα υψηλότερα ποσοστά εγκεφαλικών στον κόσμο. Οι θάνατοι από εγκεφαλικό απετέλεσε ένα τεράστιο πρόβλημα υγείας, ώστε στο όχι πολύ μακρινό παρελθόν οι Ιάπωνες ενθαρρύνθηκαν να αυξήσουν την κατανάλωση λίπους, για να προλάβουν τόσους θανάτους από εγκεφαλικά. Σε μια 15χρονη ιαπωνική μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Stroke το 2004 διαβάζουμε τα εξής: “Ο κίνδυνος θανάτου από εγκεφαλικό μειώθηκε σε ποσοστό 64% στην ομάδα κατανάλωσης υψηλής χοληστερίνης σε σύγκριση με την ομάδα κατανάλωσης χαμηλής χοληστερίνης…Η ζωική πρωτεΐνη δεν συνδέθηκε σημαντικά με το εγκεφαλικό μετά από αναπροσαρμογή για ζωικό λίπος και χοληστερίνη…Αυτή η μελέτη προτείνει ότι στην Ιαπωνία, όπου η πρόσληψη ζωικών προϊόντων είναι μικρότερη από τις δυτικές χώρες, η υψηλή κατανάλωση ζωικού λίπους και χοληστερίνης συνδέθηκε με μειωμένο κίνδυνο για θανάτους από εγκεφαλικό”.

Τα τελευταία 50 χρόνια έχουν αλλάξει οι διατροφικές συνήθειες των Ιαπώνων και έχουν αυξήσει την πρωτεΐνη και το λίπος. Το 1958 η ολική πρόσληψη θερμίδων ήταν 2.837, ενώ το 1999 ήταν 2.202. Το 1958 το 84% των θερμίδων τους προερχόταν από υδατάνθρακες, ενώ το 1999 το 62% προερχόταν από υδατάνθρακες. Το 1958 το 11% προερχόταν από πρωτεΐνες, ενώ το 1999 το 18%. Το 1958 το 5% προερχόταν από λίπος, ενώ το 1999 το 20%. Επίσης έχουν αυξηθεί και τα επίπεδα της χοληστερίνης των Ιαπώνων. Θα περίμενε κανείς ότι θα έπρεπε να έχουν αυξηθεί οι καρδιοπάθειες στην Ιαπωνία. Και όμως από το 1965 ώς το 1995 η θνησιμότητα από καρδιοπάθειες στους άνδρες μειώθηκε. Επίσης τα ποσοστά θανάτων από εγκεφαλικό στους άνδρες ηλικίας 60-69 μεταξύ 1950 και 1995 μειώθηκε από το 1.334 στο 226 (ανά 100.000/χρόνο). Δηλαδή υπήρξε μια μείωση 600%. .

Αυτά τα στοιχεία σπάνια αναφέρονται από τους οπαδούς της θεωρίας της χοληστερίνης. Συνεχώς αναφέρουν ότι οι οι Ιάπωνες τρώνε χαμηλή ποσότητα λίπους και ότι έχουν χαμηλά ποσοστά καρδιοπάθειας. Δεν αναφέρουν όμως ότι έχουν υψηλά ποσοστά εγκεφαλικού. Όλα αυτά που αναφέραμε αποδεικνύουν ότι σημαντικότερος παράγοντας κινδύνου για εγκεφαλικό είναι τα χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης και όχι τα υψηλά επίπεδα χοληστερίνης.

ΧΑΜΗΛΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΔΟΤΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ

Ο David Jacobs και οι συνεργάτες του βρήκαν ότι η χαμηλή χοληστερίνη είναι προάγγελος για  έναν αυξημένο κίνδυνο θανάτου από ασθένειες του στομάχου, των εντέρων και των πνευμόνων (19).

Οι περισσότερες από αυτές τις ασθένειες προκαλούνται από βακτήρια ή ιούς. Γεννάται όμως το εξής ερώτημα: Είναι η μόλυνση που μειώνει τη χοληστερίνη ή η χαμηλή χοληστερίνη που προδιαθέτει σε μολυσματικές ασθένειες

Μια ερευνητική ομάδα με επικεφαλής πάλι τον Jacobs παρακολούθησε περισσότερο από 100.000 υγιή άτομα στην περιοχή του San Francisco για δεκαπέντε χρόνια. Στο τέλος της μελέτης παρατήρησαν ότι αυτοί που είχαν χαμηλή χοληστερίνη στην αρχή της μελέτης είχαν μπει πιο συχνά στο νοσοκομείο λόγω μολυσματικής ασθένειας (20). Αυτό το εύρημα δεν μπορεί να εξηγηθεί με το επιχείρημα ότι η μόλυνση είχε κάνει τη χοληστερίνη να μειωθεί, διότι πώς η χαμηλή χοληστερίνη, καταγραφόμενη σε εποχή που αυτοί οι άνθρωποι ήταν υγιείς και χωρίς καμμιά απόδειξη της μόλυνσης, μπορούσε να προκληθεί από μια ασθένεια που δεν είχε ακόμα εμφανιστεί; Είναι πιο πιθανό ότι η χαμηλή χοληστερίνη με κάποιο τρόπο τους έκανε πιο ευπαθείς στη μόλυνση.

Η ΧΑΜΗΛΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ ΠΡΟΔΙΑΘΕΤΕΙ ΓΙΑ HIV ΚΑΙ AIDS

Οι νέοι, ανύπαντροι άνδρες με προηγούμενη σεξουαλικά μεταδιδόμενη ασθένεια έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να μολυνθούν από τον ιό HIV από ό, τι άλλοι άνθρωποι. Αυτό ήταν ό, τι μια ομάδα ερευνητών από τη Minnesota βρήκε παρακολουθώντας τέτοιους ανθρώπους για μερικά χρόνια. Αυτοί που είχαν χαμηλή χοληστερίνη στην αρχή της μελέτης ήταν δυο φορές πιο πιθανό να είναι θετικοί για τον HIV σε σύγκριση με αυτούς με την υψηλότερη χοληστερίνη (21).

Σε μια άλλη μελέτη περισσότερων από 300.000 νέων και μεσήλικων ανδρών μετά από δεκαέξι χρόνια τέσσερεις φορές περισσότεροι στην ομάδα χαμηλής χοληστερίνης είχαν πεθάνει από AIDS σε σύγκριση με την ομάδα με την υψηλή χοληστερίνη (22).

ΤΑ ΧΑΜΗΛΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗΣ ΑΥΞΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΟΛΙΚΗ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑ

Ας εξετάσουμε τη σχέση της χοληστερίνης με την ολική θνησιμότητα.

Στη μελέτη Framingham υπήρξε το εξής συμπέρασμα: “Υπήρξε μια άμεση σύνδεση μεταξύ των χαμηλών επιπέδων χοληστερίνης τα πρώτα 14 χρόνια (σ.σ. της μελέτης) και της θνησιμότητας τα επόμενα 18 χρόνια (11% συνολικά και 14% θάνατοι από καρδιαγγειακή ασθένεια το ποσοστό αυξάνει ανά 1 mg/dL τον χρόνο πτώσης των επιπέδων χοληστερίνης)”. Αυτό σημαίνει ότι αυτοί οι άνθρωποι των οποίων τα επίπεδα της χοληστερίνης έπεσαν ήταν σε μεγαλύτερο κίνδυνο να πεθάνουν – και ακόμα σε μεγαλύτερο κίνδυνο να πεθάνουν από καρδιαγγειακή ασθένεια (23).

Μια μεγάλη μακρόχρονη μελέτη που εξέτασε ειδικά τα επίπεδα χοληστερίνης και θνησιμότητας σε ηλικιωμένους ανθρώπους, διεξήχθη στη Honolulu και δημοσιεύθηκε το 2001 στο The Lancet. Ας δούμε ποια ήταν τα ευρήματα αυτής της μελέτης: “Τα δεδομένα μας συνάδουν με προηγούμενα ευρήματα αυξημένης θνησιμότητας σε ηλικιωμένους με χαμηλή χοληστερίνη και δείχνουν ότι η μακρόχρονη επιμονή της συγκέντρωσης χαμηλής χοληστερίνης στην πραγματικότητα αυξάνει τον κίνδυνο θανάτου. Έτσι όσο νωρίτερα οι ασθενείς αρχίζουν να έχουν συγκεντρώσεις χαμηλής χοληστερίνης τόσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος θανάτου”.

Οι Αυστριακοί διεξήγαγαν μια μελέτη σε 149.650 άνδρες και γυναίκες, στην οποία εξέτασαν τα επίπεδα χοληστερίνης και τη θνησιμότητα από καρδιαγγειακά και από όλες τις αιτίες. Η μελέτη αυτή είχε τον τίτλο “Why Eve is not Adam: prospective follow-up in 149,650 women and men of cholesterol and other risk factors related to cardiovascular and all-cause mortality” και δημοσιεύθηκε στο Journal of Women’s Health. Αυτή η μελέτη κράτησε 15 χρόνια. Το συμπέρασμα της μελέτης ήταν ότι τα χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης μετά την ηλικία των 50 (αλλά και κάτω από 50 για τους άνδρες) συνδέονται σημαντικά με την θνησιμότητα από όλες τις αιτίες.

Μια βρετανική μελέτη που δημοσιεύθηκε στο British Medical Journal το 1995 κατέληξε στο εξής συμπέρασμα: “Χαμηλές συγκεντρώσεις χοληστερίνης (<185,6 mg/dL) εμφανιζόμενες στο 5% των ανδρών συνδέθηκαν με την υψηλότερη θνησιμότητα από όλες τις αιτίες, κυρίως λόγω της σημαντικής αύξησης στους θανάτους από καρκίνο”. Άρα χοληστερίνη κάτω από 185,6 mg/dL αυξάνει την πιθανότητα να πεθάνετε από καρκίνο.

Μια φινλανδική μελέτη που δημοσιεύθηκε στο American Journal of Epidemiology το 1992 αναφέρει: “Κατά τα πρώτα δέκα χρόνια διερεύνησης…οι άνδρες με υψηλά επίπεδα χοληστερίνης είχαν χαμηλότερη θνησιμότητα από όλες τις αιτίες…λόγω της χαμηλής τους θνησιμότητας από καρκίνο”.

Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο The Lancet το 1998 αναφέρει: “Κάθε 38,6 mg/dl αύξηση στην ολική χοληστερίνη αντιστοιχούσε σε 15% μείωση στη θνησιμότητα”.

Μια γαλλική μελέτη που δημοσιεύθηκε στο The Lancet το 1989 εξέτασε 92 γυναίκες που ζούσαν σε οίκο ευγηρίας, οι περισσότερες από τις οποίες πέθαναν τα επόμενα πέντε χρόνια. Το χαμηλότερο ποσοστό θνησιμότητας ήταν σε ένα κατά μέσο όρο επίπεδο χοληστερίνης 270,6 mg/dL και το υψηλότερο ποσοστό θνησιμότητας ήταν σε ένα κατά μέσο όρο επίπεδο χοληστερίνης 154,6 mg/dL. Σε αυτό το επίπεδο το ποσοστό θνησιμότητας ήταν 5,2 φορές υψηλότερο από το 270,6 mg/dL.

ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΜΕ ΧΑΜΗΛΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗΣ ΕΧΟΥΝ ΥΨΗΛΑ ΠΟΣΟΣΤΑ ΚΑΡΔΙΟΠΑΘΕΙΑΣ

Οι Αυστραλοί ιθαγενείς άντρες έχουν ένα από τα υψηλότερα ποσοστά καρδιοπάθειας στον κόσμο. Έχουν ένα ποσοστό το οποίο είναι 1100 ανά 100.000 τον χρόνο. Αυτό είναι περίπου τέσσερεις φορές το ποσοστό στη Μεγάλη Βρετανία και περισσότερο από δέκα φορές το ποσοστό στη Γαλλία. Το κατά μέσο όρο επίπεδο χοληστερίνης των ιθαγενών είναι 189,4 mg/dL σε αντίθεση με τη Μεγάλη Βρετανία που είναι 235,8 mg/dL. Η κατά μέσο όρο πίεση αίματός τους είναι 125/77 – πολύ πιο χαμηλή από την πίεση των ανδρών στη Μεγάλη Βρετανία. Το κατά μέσο όρο επίπεδο HDL των ιθαγενών είναι 42,5 mg/dL, το οποίο είναι 7,7 mg/dL χαμηλότερο από ό, τι στη Μεγάλη Βρετανία. Ο κατά μέσο όρο δείκτης μάζας του σώματός τους είναι 23,2, που σημαίνει ότι είναι λιγότερο παχείς από τους Βρετανούς. Ο μόνος παράγοντας κινδύνου για καρδιοπάθεια στους ιθαγενείς είναι το κάπνισμα. Το ποσοστό καπνίσματος είναι 80%, λίγο υψηλότερο από το ποσοστό στην Ιαπωνία, όπου το ποσοστό καρδιοπάθειας είναι 20 φορές χαμηλότερο.

Ας συγκρίνουμε τα στοιχεία αυτά με τους Ελβετούς, οι οποίοι έχουν τα υψηλότερα κατά μέσο όρο επίπεδα χοληστερίνης και τα χαμηλότερα ποσοστά καρδιοπάθειας μετά τους Γάλλους. Ή με τους Ρώσους που είναι οι δεύτεροι με τα χαμηλότερα επίπεδα χοληστερίνης και έχουν το υψηλότερο ποσοστό καρδιοπάθειας στην Ευρώπη.

Οι “Μετανάστες Ασιάτες Ινδιάνοι” (με αυτόν τον όρο εννοούνται όσοι μεταναστεύουν από Πακιστάν, Ινδία, Σρι Λάνκα και Μπαγκλαντές) έχουν πάρα πολύ υψηλά ποσοστά καρδιοπάθειας. Θα περιμένατε ότι θα έχουν πολύ υψηλά επίπεδα χοληστερίνης. Και όμως μια μελέτη στο Bradford που εξέταζε τις εθνικές διαφορές στους δείκτες κινδύνου για καρδιοπάθεια σε Ασιάτες μετανάστες, βρήκε ότι αυτοί σε σύγκριση με τους γύρω μη Ασιατικούς πληθυσμούς είχαν χαμηλότερα επίπεδα ολικής χοληστερίνης και χαμηλότερα επίπεδα LDL. Επιπλέον είχαν χαμηλότερη πίεση αίματος, κάπνιζαν λιγότερο και ήταν λιγότερο παχείς. Θα περιμένατε ότι θα είχαν πολύ χαμηλά ποσοστά καρδιοπάθειας. Και όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική, μια πραγματικότητα που δίνει τη χαριστική βολή στη θεωρία της χοληστερίνης.

Μια μελέτη σε “Μετανάστες Ασιάτες Ινδιάνους” στις ΗΠΑ έφτασε στα ακόλουθα συμπεράσματα: “Οι Ασιάτες Ινδιάνοι έχουν τα υψηλότερα ποσοστά καρδιοπάθειας από κάθε εθνική ομάδα που μελετήθηκε, παρά το γεγονός ότι σχεδόν οι μισοί από αυτή την ομάδα είναι για πολλά χρόνια χορτοφάγοι. Η καρδιοπάθεια συμβαίνει νωρίς στην ηλικία…αν και η συχνότητα των κλασσικών παραγόντων κινδύνου είναι χαμηλή” (24). Παρά λοιπόν το ότι είναι χορτοφάγοι έχουν τα υψηλότερα ποσοστά καρδιοπάθειας.

Ένας άλλος πληθυσμός που έχει χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης και υψηλό ποσοστό καρδιοπάθειας είναι οι ιθαγενείς Αμερικανοί. Το ίδιο συμβαίνει και στη Ρωσία. Μια μεγάλη μελέτη πραγματοποιήθηκε στη Ρωσία λόγω της ραγδαίας αύξησης των θανάτων από καρδιοπάθεια στο τελευταίο μισό του 20^ου αιώνα. Ο τίτλος της μελέτης ήταν “Increased risk of coronary heart disease death in men with low total and low density lipoprotein cholesterol in the Russian Lipid Research Clinics Prevalence Follow-up Study”. Ο κύριος αρθρογράφος της μελέτης αυτής, ο Shestov του Ινστιτούτου Πειραματικής Ιατρικής στη Ρωσική Ακαδημία Ιατρικών Επιστημών στο St Petersburg, βρήκε ότι στη Ρωσία σε έναν σημαντικό αριθμό ανδρών τα χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης ήταν ο πιο σημαντικός παράγοντας κινδύνου για να πεθάνουν από καρδιοπάθεια.

Έτσι οι ιθαγενείς Αυστραλοί, οι ιθαγενείς Αμερικανοί, οι “Μετανάστες Ασιάτες Ινδιάνοι” και ένα μεγάλο ποσοστό Ρώσων ανδρών έχουν χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης και υψηλά ποσοστά καρδιοπάθειας. Και οι Ελβετοί και οι Γάλλοι έχουν πολύ υψηλά επίπεδα χοληστερίνης και πολύ χαμηλά ποσοστά καρδιοπάθειας. Τι συμβαίνει λοιπόν εδώ; Μήπως τελικά το αντίθετο συμβαίνει, και τα υψηλά επίπεδα χοληστερίνης μας προστατεύουν από την καρδιοπάθεια; Η αλήθεια είναι απλώς ότι η χοληστερίνη δεν σχετίζεται με την καρδιοπάθεια.

ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟ ΝΑ ΕΧΕΤΕ ΧΑΜΗΛΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ

Τι θα λέγατε, αν μαθαίνατε ότι η υψηλή χοληστερίνη του αίματος όχι μόνο δεν προκαλεί καρδιοπάθεια, αλλά μας προστατεύει από αυτήν; Στους ηλικιωμένους η υψηλή χοληστερίνη φαίνεται να είναι προστατευτική. Ο Dr. Harlan Krumholz και οι συνεργατες του στο Τμήμα Καρδιαγγειακής Ιατρικής στο πανεπιστήμιο του Yale παρακολούθησαν 997 ηλικιωμένους άνδρες και γυναίκες που ζούσαν στο Bronx, στη Νέα Υόρκη. Κατά τη διάρκεια μιας περιόδου τεσσάρων χρόνων περίπου τα διπλάσια άτομα με χαμηλή χοληστερίνη είχαν καρδιακή προσβολή ή πέθαναν από καρδιακή προσβολή σε σύγκριση με αυτούς με τα υψηλότερα επίπεδα χοληστερίνης (25). Έχετε ακούσει ποτέ για αυτή τη μελέτη; Ασφαλώς και όχι. Διότι οι φαρμακευτικές εταιρείες στατινών δεν θέλουν να μάθετε ότι η υψηλή χοληστερίνη μας προστατεύει από την καρδιοπάθεια.

Αλλά αυτή δεν είναι η μόνη μελέτη που αποδεικνύει κάτι τέτοιο και την οποία σας υποκρύπτουν. Στη μελέτη Framingham αναφέρεται: “Για κάθε πτώση 1 mg/dL της χοληστερίνης υπήρξε 11% αύξηση στην καρδιοπάθεια και στην ολική θνησιμότητα”. Έτσι όχι μόνο η ολική θνησιμότητα αλλά και η θνησιμότητα από καρδιοπάθεια είχε αυξηθεί. Για πολλά χρόνια μας λένε πόσο σημαντικό είναι να χαμηλώσουμε τη χοληστερίνη μας, για να προλάβουμε την καρδιοπάθεια. Αλλά η μελέτη Framingham έδειξε ότι, αν η χοληστερίνη του αίματος μειώνεται, αυξάνεται ο κίνδυνος να πεθάνουμε.

Οι περισσότερες μελέτες έχουν βρει ότι η υψηλή χοληστερίνη δεν είναι παράγοντας κινδύνου για τις γυναίκες. Αυτό το δικαιολογούν λέγοντας ότι οι γυναικείες σεξουαλικές ορμόνες τις προστατεύουν από τις καρδιακές προσβολές. Αλλά αυτό δεν ευσταθεί. Οι γυναικείες σεξουαλικές ορμόνες αυξάνουν τον κίνδυνο για καρδιοπάθεια στις γυναίκες, δεν τις προστατεύουν από την καρδιοπάθεια. Στην πραγματικότητα φαίνεται πιο επικίνδυνο για τις γυναίκες να έχουν χαμηλή χοληστερίνη από ό, τι υψηλή. Ο Dr. Bernard Forette και μια ομάδα Γάλλων ερευνητών από το Παρίσι βρήκαν ότι οι ηλικιωμένες γυναίκες με πολύ υψηλή χοληστερίνη ζουν περισσότερο. Το ποσοστό θανάτων ήταν περισσότερο από πέντε φορές υψηλότερο για τις γυναίκες που είχαν πολύ χαμηλή χοληστερίνη. Στην αναφορά τους οι Γάλλοι γιατροί προειδοποίησαν κατά της μείωσης της χοληστερίνης στις ηλικιωμένες γυναίκες (26). Άρα πλην των ηλικιωμένων ανδρών και οι ηλικιωμένες γυναίκες ευεργετούνται από την υψηλή χοληστερίνη και δεν χρειάζεται να τη μειώσουν. Φυσικά και αυτή η μελέτη δεν συμφέρει τις φαρμακευτικές εταιρείες στατινών, για αυτό και έχει αποσιωπηθεί.

Σε ένα εργαστήριο στο National Heart, Lung and Blood Institute οι ερευνητές κοίταξαν κάθε μελέτη που είχε δημοσιευθεί σχετικά με τον κίνδυνο του να έχει κάποιος υψηλή ή χαμηλή χοληστερίνη και έφτασαν στο ίδιο συμπέρασμα: Η θνησιμότητα ήταν υψηλότερη για τις γυναίκες με χαμηλή χοληστερίνη από ό, τι για τις γυναίκες με υψηλή χοληστερίνη (27).

Ο Dr. Dmitri Shestov από τη Ρωσική Ακαδημία Ιατρικών Επιστημών στο St. Petesburg, όπως αναφέραμε προηγουμένως, ανακάλυψε ότι στη Ρωσία η χαμηλή χοληστερίνη συνδέθηκε με αυξημένο κίνδυνο για καρδιοπάθεια.. Ο Dr. Shestov και οι συνεργάτες του ανέλυσαν επίσης την HDL και την LDL και βρήκαν ότι τα χαμηλά επίπεδα της LDL συνδέθηκαν με αυξημένο κίνδυνο. Και αυτός ο αυξημένος κίνδυνος δεν ήταν λόγω των χαμηλών επιπέδων της HDL. Στην πραγματικότητα αυτοί με τα χαμηλά επίπεδα της LDL είχαν τα υψηλότερα επίπεδα της HDL (28).

ΑΥΞΗΣΗ ΚΑΡΔΙΑΚΩΝ ΠΡΟΣΒΟΛΩΝ ΣΕ ΑΥΤΟΥΣ ΠΟΥ ΜΕΙΩΝΟΥΝ ΤΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ

Ο Dr. Tatu Miettinen και οι συνεργάτες του από το Ελσίνκι διεξήγαγαν προληπτικές δοκιμές στη Φινλανδία λόγω των υψηλών ποσοστών καρδιοπάθειας σε αυτή τη χώρα.

Μισοί από 1200 μεσήλικες, περισσότερο ή λιγότερο παχύσαρκους και υπερτασικούς άνδρες επιχειρησιακά στελέχη με υψηλή χοληστερίνη αίματος δέχτηκαν συμβουλές για κάπνισμα, άσκηση, μείωση βάρους και δίαιτα. Οι άλλοι μισοί χρησιμοποιήθηκαν ως ομάδα ελέγχου. Αν η πίεση του αίματος και η χοληστερίνη του αίματος στην ομάδα θεραπείας δεν γινόταν φυσιολογική, θεραπεύονταν επίσης με διάφορα φάρμακα μείωσης της πίεσης του αίματος και της χοληστερίνης.

Η χοληστερίνη του αίματος μειώθηκε 6,3% και η πίεση του αίματος περίπου 5%. Η κατανάλωση καπνού μειώθηκε περίπου 13%.

Αλλά οι βελτιωμένοι παράγοντες κινδύνου δεν οδήγησαν σε καλύτερα αποτελέσματα. Στην ομάδα που ασκείτο, μείωσε το βάρος της, έτρωγε λιγότερο ζωικό λίπος και περισσότερο φυτικό λίπος, και σταμάτησε το κάπνισμα υπήρξαν διπλάσιες καρδιακές προσβολές από ό, τι στην ομάδα ελέγχου (29).

Η ΧΑΜΗΛΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ ΠΡΟΚΑΛΕΙ ΚΑΡΚΙΝΟ

Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η χαμηλή χοληστερίνη είναι ένας παράγοντας κινδύνου για καρκίνο. Αυτοί που είχαν πάρα πολύ χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης είχαν μεγαλύτερη συχνότητα καρκίνου (30-33). Σε μερικούς ασθενείς η χοληστερίνη ήταν χαμηλή 18 χρόνια πριν ο καρκίνος εμφανιστεί.

Η ΥΨΗΛΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ ΟΔΗΓΕΙ ΣΕ ΜΑΚΡΟΖΩΙΑ

Η χοληστερίνη είναι ένα ζωτικό συστατικό του σώματος. Χωρίς αυτήν μπορούμε να αρρωστήσουμε χάνοντας τη μνήμη μας, αδυνατίζοντας το ανοσοποιητικό μας σύστημα, διακυβεύοντας τα επίπεδα των ορμονών μας και αυξάνοντας την πιθανότητα να υποφέρουμε από καρκίνο. Με άλλα λόγια όσο υψηλότερη είναι η χοληστερίνη μας τόσο περισσότερο θα ζήσουμε.

Αν μειώσουμε τη χοληστερίνη, αυξάνουμε τις πιθανότητες να υποφέρουμε από αρρυθμία. Ερευνητές στην Ιατρική Σχολή του San Diego επισημαίνουν ότι η υψηλή χοληστερίνη σε άτομα άνω των 75 ετών είναι προστατευτική και όχι βλαβερή και ότι η χαμηλή χοληστερίνη είναι ένας παράγοντας κινδύνου για καρδιακή αρρυθμία, την κύρια αιτία θανάτου, αν συμβεί έμφραγμα.

Η αύξηση της ολικής χοληστερίνης μπορεί να αυξήσει τη διάρκεια της λειτουργικής ζωής και να αποτρέψει τον καρκίνο. Το European Heart Journal δημοσίευσε τα αποτελέσματα μιας τρίχρονης μελέτης που συμπεριλάμβανε 11.500 ασθενείς. Ο ερευνητής Behar και οι συνεργάτες του βρήκαν ότι στην ομάδα με τη χαμηλή χοληστερίνη (ολική χοληστερίνη κάτω από 160 mg/dL), ο σχετικός κίνδυνος ήταν 2,27 φορές περισσότερο σε σύγκριση με αυτούς με την υψηλή χοληστερίνη. Η πιο κοινή αιτία θανάτου στην ομάδα με τη χαμηλή χοληστερίνη ήταν ο καρκίνος, ενώ ο κίνδυνος θανάτου από καρδιοπάθεια ήταν ο ίδιος στις δυο ομάδες. Παλιότερη έρευνα έχει δείξει υψηλότερη αύξηση στον καρκίνο του πνεύμονα, όταν τα επίπεδα της ολικής χοληστερίνης διατηρήθηκαν κάτω από 170 mg/dL.

Οι ηλικιωμένοι έχουν πολλά να κερδίσουν από την υψηλή χοληστερίνη. Το Journal of the American Medical Association δημοσίευσε μια μελέτη με τίτλο Cholesterol and Mortality. 30 years of follow-up from the Framingham study (Χοληστερίνη και θνησιμότητα. 30 χρόνια συνεχούς παρακολούθησης της μελέτης Framingham). Αυτή η μελέτη έδειξε ότι μετά την ηλικία των 50 δεν υπάρχουν αυξημένα ολικά ποσοστά θανάτου σχετιζόμενα με υψηλή χοληστερίνη. Υπήρχε ωστόσο άμεση σύνδεση μεταξύ χαμηλών επιπέδων (ή μειωμένων επιπέδων) χοληστερίνης και αυξημένου θανάτου. Συγκεκριμένα οι ιατρικοί ερευνητές ανέφεραν ότι τα ποσοστά θανάτου από καρδιαγγειακή ασθένεια αυξήθηκαν 14% για κάθε πτώση 1 mg/dL των επιπέδων ολικής χοληστερίνης τον χρόνο.

Οι καρδιοπαθείς μπορούν να ωφεληθούν σημαντικά από την αύξηση των επιπέδων χοληστερίνης. Το Journal of Cardiac Failure δημοσίευσε τα ευρήματα του Tamara και των συνεργατών του σε ένα άρθρο με τίτλο Low serum total cholesterol is associated with marked increase in mortality in advanced heart failure (Η χαμηλή ολική χοληστερίνη σχετίζεται με έντονη αύξηση της θνησιμότητας σε προχωρημένη καρδιακή ανεπάρκεια). Στην ανάλυσή τους 1134 ασθενών με καρδιοπάθεια βρήκαν ότι η χαμηλή χοληστερίνη συνδέθηκε με χειρότερα αποτελέσματα σε ασθενείς με καρδιακή ανεπάρκεια, ενώ η υψηλή χοληστερίνη βελτίωσε τα ποσοστά επιβίωσης. Επιπρόσθετα τα ευρήματά τους έδειξαν ότι η ανεβασμένη χοληστερίνη ανάμεσα στους ασθενείς δεν συνδέθηκε με υπέρταση, διαβήτη ή καρδιαγγειακή ασθένεια.

Επίπεδα ολικής χοληστερίνης 400 mg/dL είναι πιο ασφαλή από επίπεδα ολικής χοληστερίνης 188 mg/dl ή χαμηλότερα. Το 2003 στο Journal of the American Geriatrics Society δημοσιεύτηκαν τα ευρήματα του ερευνητή Brescianini και των συνεργατών του. Μελετώντας τα επίπεδα ολικής χοληστερίνης 3.295 συμμετεχόντων ηλικίας 65 ώς 84 για μια 4χρονη περίοδο, συμπέραναν ότι αυτοί με χαμηλά επίπεδα ολικής χοληστερίνης (<189 mg/dL) είναι σε μεγαλύτερο κίνδυνο να πεθάνουν ακόμα και όταν πολλοί σχετικοί παράγοντες έχουν ληφθεί υπόψη. Το να έχετε επίπεδα ολικής χοληστερίνης από 276 ώς 417 mg/dL ήταν καλύτερα ταιριαστό για μακροζωία σε σχέση με το να έχετε επίπεδα ολικής χοληστερίνης λιγότερα από 189 mg/dl.

ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ ΚΑΙ ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΏΝ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ

Οι επιστήμονες συνεχώς κατεβάζουν τα επίπεδα της ‘φυσιολογικής’/’επιτρεπτής’ χοληστερίνης. Έτσι, ενώ τα ‘φυσιολογικά’ επίπεδα της LDL θεωρούνται στο 100 με 115 mg/dL, νέες οδηγίες τα κατεβάζουν ακόμα πιο χαμηλά, στα 50 με 70 mg/dL. Αυτό σημαίνει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θα πρέπει να πάρουμε στατίνες, για να κατεβάσουμε τα επίπεδα της χοληστερίνης και να προστατευτούμε από την καρδιοπάθεια. Πίσω από αυτές τις οδηγίες κρύβονται τεράστια οικονομικά συμφέροντα.

Ας δούμε τι αποκαλύπτει ένα δημοσίευμα της Washington Post, το οποίο υπογράφει ο Jerome Kassirer, εκδότης του New England Journal of Medicine και καθηγητής στο Tufts University School of Medicine:

“Το National Cholesterol Education Program (NCEP), τμήμα του National Institute of Health, αποκάλυψε σκληρότερες οδηγίες για τα επίπεδα της χοληστερίνης – οδηγίες τόσο αυστηρές που εκατομμύρια Αμερικανοί ευρισκόμενοι σε κίνδυνο για καρδιοπάθεια θα πρέπει να πάρουν στατίνες, για να φτάσουν τα νέα χαμηλότερα όρια. Αυτό που το NCEP δεν αποκάλυψε ήταν ότι τα περισσότερα μέλη του πάνελ που βοήθησαν να γραφτούν οι συστάσεις είχαν οικονομικούς δεσμούς με τις φαρμακευτικές εταιρείες που ήθελαν να κερδίσουν τεράστια από την αυξημένη χρήση στατινών.

Επικριτές αμέσως διαμαρτυρήθηκαν για τους κρυφούς οικονομικούς δεσμούς και ζήτησαν αποκάλυψη. Μέσα στις επόμενες ημέρες οι σπόνσορες των οδηγιών – το NIH, η American Heart Association (AHA) και το American College of Cardiology (ACC) – δημοσίευσαν τις αποκαλύψεις στην ιστοσελίδα του NCEP. Η έκταση των συνδέσεων ήταν εντυπωσιακή: από τα εννέα μέλη του πάνελ που έγραψαν τις οδηγίες τα έξι είχαν επιχορηγήσεις έρευνας από τουλάχιστον τρεις και σε μερικές περιπτώσεις από όλες τις πέντε εταιρείες παρασκευής στατινών. Μόνο ένα μέλος δεν είχε καθόλου οικονομικούς δεσμούς…Αυτό δεν φάνηκε τόσο καλό, και έτσι μετά από μια ημέρα ή περισσότερο ένα άλλο σημείωμα εμφανίστηκε στην ιστοσελίδα, προσπαθώντας να κάνει τις οδηγίες να φαίνονται πιο αξιόπιστες”.

Αυτό σημαίνει επιστήμη! Καταλάβατε λοιπόν τι παιχνίδι παίζεται; Οι φαρμακευτικές εταιρείες μας προκαλούν φόβο για τη χοληστερίνη και βάζουν τους επιστήμονες να χαμηλώνουν τα φυσιολογικά επίπεδα της χοληστερίνης, ώστε όλοι μας να γίνουμε πελάτες των φαρμακευτικών εταιρειών και να παίρνουμε στατίνες, για να μειώσουμε τη χοληστερίνη.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Σε αυτό το άρθρο αποδείξαμε ότι όχι τα υψηλά, αλλά τα χαμηλά επίπεδα χοληστερίνης μπορούν να προκαλέσουν πολλά προβλήματα υγείας, συμπεριλαμβανομένης της καρδιοπάθειας και του καρκίνου. Η θεωρία ότι η χοληστερίνη προκαλεί καρδιοπάθεια είναι εσφαλμένη και προβάλλεται τόσο έντονα λόγω μάρκετινγκ. Τη θεωρία αυτή στηρίζουν οι φαρμακευτικές θεωρίες, διότι από αυτήν βγαίνουν οικονομικά κερδισμένες. Οι φαρμακευτικές εταιρείες σας προσφέρουν ως λύση τα φάρμακα μείωσης της χοληστερίνης, από τις πωλήσεις των οποίων κερδίζουν εκατομμύρια. Οι φαρμακευτικές εταιρείες θέλουν όλοι σχεδόν οι άνθρωποι να λαμβάνουν στατίνες, γι’ αυτό και έχουν κηρύξει ως εχθρό τη χοληστερίνη και σας έχουν προκαλέσει τον φόβο γι’ αυτήν. Ήρθε λοιπόν ο καιρός οι άνθρωποι να απαλλαγούν από τον φόβο για τη χοληστερίνη και να αντιληφθούν ότι η χοληστερίνη είναι μια ουσία ωφέλιμη για τον οργανισμό τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Behar S. et al., Eur Heart J. 18, 52-59, 1997

2. Casiglia E., Eur J Epidemiol. 9, 577-586, 1993

3. Chyou PH., Eaker ED., Age Ageing 29, 69-74, 2000

4. Forette B., et al., Lancet 1,868-1,870, 1989

5. Fried LP., et al., JAMA, 279, 582-592, 1998

6. Harris T., et al., J Clin Epidemiol 45, 595-601, 1992

7. Jonsson A., et al., Lancet 350, 1778-1779, 1997

8. Raiha I et al., Arterioscl Thromb Vasc Biol 17, 1224-1232, 1997

9. Rudman D., et al., J Am Geriatr Soc 35, 496-502, 1987

10. Schatz IJ., et al., Lancet 358, 351-355, 2001

11. Schupf N et al., J Am Geriatr Soc 53, 219-226, 2005

12. Siegel D., et al., Am J Epidemiol 126, 385-399, 1987

13. Staessen J., et al., J Hypertens 8, 755-761, 1990

14. Ulmer H., et al., J Womens Health 13, 41-53, 2004

15. Weverling-Rijnsburger AW., et al., Lancet 350, 1119-1123, 1997

16. Krumholz HM et al., JAMA 272, 1335-1340, 1994

17. Ravnskov U., QJM 96, 927-934, 2003

18. http://www.fao.org/docrep/V4700E/V4700E0i.htm

19. Jacobs D et al., Circulation 86, 1046-1060, 1992

20. Iribarren C., et al., Int J Epidemiol 26, 1191-1202, 1997; Iribarren C., et al., Epidemiol Infect 121, 335-347, 1198

21. Claxton AJ., et al., J Acquir Immune Defic Syndr Hum Retrovirol 17, 51-57, 1998

22. Neaton JD., Wentworth DN., 11, 929-30, 1997

23. ‘Cholesterol and mortality. 30 years of follow-up from the Framingham Study’, JAMA, 24 April 1987, 2176-2180

24. Enas A. Clin Cardiol, March 1995

25. Krumholz HM., et al., Lack of association between cholesterol and coronary heart disease mortality and morbidity and all-cause mortality in persons older than 70 years, Journal of the American Medical Association 272, 1335-1340, 1994

26. Forette B., Tortrat D., Wolmark Y., Cholesterol as risk factor for mortality in elderly women, The Lancet 1, 868-870, 1989

27. Jacobs D et al., Report of the conference on low blood cholesterol: Circulation 86, 1046-60, 1992

28. Shestov DB., et al., Increased risk of coronary heart disease death in men with low total and low-density-lipoprotein cholesterol in the Russian Lipid Research Clinics prevalence follow-up study, Circulation 88, 846-853, 1993

29. Miettinen TA., et al., Multifactorial primary prevention of cardiovascular diseases in middle-aged men, Journal of the American Medical Association 254, 2097-2102, 1985

30. Stemmermann GN., et al., Serum cholesterol and colon cancer incidence in Hawaiian-Japanese men, Journal of the National Cancer Institute 67, 1179-1182, 1981

31. Morris DL., et al., Serum cholesterol and cancer in the hypertension detection and follow-up program, Cancer 52, 1754-1759, 1983

32. Sherwin RW., et al., Serum cholesterol levels and cancer mortality in 361, 662 men screened for the multiple risk factor intervention trial, Journal of the American Medical Association 257, 943-948, 1987

33. Cowan LD., et al., Cancer mortality and lipid and lipoprotein levels. The Lipid Research Clinics’ program mortality follow-up study, American Journal of Epidemiology 131, 468-482, 1990

Οι πληροφορίες αυτού του άρθρου δεν προορίζονται για ιατρική συμβουλή. Το άρθρο δεν έχει σκοπό να υποκαταστήσει τις συμβουλές και την αγωγή του γιατρού. Ο αρθρογράφος δεν ευθύνεται για οποιεσδήποτε αρνητικές επιδράσεις από τη χρήση πληροφοριών που περιγράφονται σε αυτό το άρθρο. Οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που υπάρχουν σε αυτό το άρθρο επαφίεται ολοκληρωτικά στη διακριτική ευχέρεια του αναγνώστη.

 http://olympia.gr/