0 Το παιδικό σχέδιο: Η κρυφή γλώσσα των παιδιών

Η ζωγραφική με κάθε είδους υλικά αποτελεί μια από τις πιο συνηθισμένες, αν όχι από τις πιο αγαπημένες, δραστηριότητες των παιδιών. Συγκεντρωμένοι στην κόλλα μπροστά τους, οι μικροί καλλιτέχνες αρπάζουν το μολύβι ή τον μαρκαδόρο και με σιγουριά, σχεδιάζουν τον δικό τους κόσμο. Δεν τους προβληματίζει, ούτε τους αγχώνει αν θα είναι σωστές οι φόρμες και τα σχήματα. Εκφράζουν με τον δικό τους τρόπο αυτό που αντιλαμβάνονται, αυτό που βλέπουν, αυτό από το οποίο επηρεάζονται και αυτό έχει σημασία.

Γι’ αυτό το λόγο ακριβώς, το παιδικό σχέδιο αποτελεί μια κρυφή γλώσσα για το παιδί, το οποίο εκφράζεται περισσότερο με το σχέδιο, το παιχνίδι και τα όνειρα, και λιγότερο με την ομιλία. Δεν είναι τυχαίο που οι ψυχολόγοι και οι νευρο-ψυχίατροι χρησιμοποιούν το σχέδιο κατεξοχήν ως μέσο για να ερευνήσουν τα προβλήματα που πιθανόν προκύπτουν κατά την ανάπτυξη του παιδιού. 


Το παιδικό σχέδιο μας αφηγείται μια ιστορία με εικόνες- σύμβολα, μας αποκαλύπτει την ψυχολογική ιδιομορφία του κάθε παιδιού, την νοητική εξέλιξη αλλά και το περιβάλλον στο οποίο ζει. Σε αντίθεση με τον ενήλικα καλλιτέχνη, ο οποίος εκφράζει μέσα από το έργο του κυρίως την κοινωνία, το παιδί εκφράζει με το σχέδιο του, τον εαυτό του. 

Για να το κατανοήσουμε όμως, πρέπει να σκεφτούμε έξω από το σύστημα της δικής μας ενήλικης λογικής σκέψης και να αποκωδικοποιήσουμε τα σύμβολα του κάθε σχεδίου. Είναι μάλιστα εντυπωσιακή η οικουμενικότητα αυτών των συμβόλων. Διαχρονικά οι έρευνες έχουν δείξει ότι η αποκωδικοποίηση αυτή, παρουσιάζει τα ίδια χαρακτηριστικά παγκοσμίως.
Το σχέδιο στο παιδί εξελίσσεται συγχρόνως με τη γλώσσα και τη γραφή και διανύει κάποια χαρακτηριστικά στάδια. Σε μια ολοκληρωμένη ερευνητική εργασία θα ξεκινούσαμε από την ηλικία των 1 ½ ετών περίπου, όπου το παιδί μπορεί και κρατάει ένα μολύβι. Θα αναφερθούμε συνοπτικά στα στάδια αυτά καθώς και τι προσέχουμε σε αυτά.

Το μουτζούρωμα (από 1 έως 3 ετών)

Ε.Crotti – A. Magni «Πώς ερμηνεύουμε τα παιδικά σχέδια», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σελ 47

Το παιδί στην αρχή μουτζουρώνει, διότι εκδηλώνει την περιέργεια του ενώ παράλληλα απολαμβάνει την απτή απόδειξη της παρουσίας του. Προεκτείνει τη δραστηριότητα του και έξω από το χαρτί, στους τοίχους, πάνω του και σε οτιδήποτε βρίσκεται κοντά του, συμβολική πράξη της κατάκτησης του ενήλικου κόσμου που θαυμάζει. Στην ηλικία αυτή, μιας και δεν έχουμε ολοκληρωμένα σύμβολα, μπορούμε να παρατηρήσουμε το πώς κρατάει το παιδί το μολύβι (και να του δείξουμε παράλληλα να κάθεται σωστά και να μη σκύβει), την κάλυψη της κόλλας (μια κόλλα γεμάτη φανερώνει περισσότερη εξωστρέφεια από μια κόλλα λιγότερο γεμάτη), την πίεση στον τρόπο σχεδίασης (ανάλαφρος τρόπος σχεδίασης : πιθανότητα εκδήλωσης εσωστρέφειας και ντροπαλότητας) καθώς και το είδος των γραμμών. Η επιλογή των χρωμάτων επίσης έχει μεγάλη σημασία.  Στη φωτογραφία βλέπουμε το σχέδιο ενός παιδιού με τραυματική εμπειρία.

Από το μουτζούρωμα στο σχέδιο (4-7 ετών)

Το παιδί αρχίζει σταδιακά να ελέγχει τι ζωγραφίζει, είναι πιο παραστατικό και υιοθετεί τη δική του φιγούρα για τον άνθρωπο. Αρχίζει να σχηματίζει τετράγωνα και κύκλους, το χρώμα όμως δεν είναι ρεαλιστικό. Δεν αποδίδει το βάθος στην εικόνα, αρχίζει όμως, να ζωγραφίζει τον άνθρωπο σε προφίλ.


Το σχέδιο (8 έως 13 έτη)
Στο στάδιο αυτό το παιδί αρχίζει και ζωγραφίζει τα πράγματα σύμφωνα με τη γνώση του. Χρησιμοποιεί τη διαφάνεια στις φιγούρες και περιστρέφεται γύρω από τη φύση. Σταδιακά όμως απογοητεύεται, γιατί δυσκολεύεται να ζωγραφίσει τη φύση, όπως τη βλέπει. Έτσι στρέφεται στα συμβατικά σχέδια ή συμπληρώνει τα σχέδια του με λόγια. Εδώ είναι και το σημείο που παγιώνονται κάποιες φόρμες στο μυαλό μας. Ο μέσος ενήλικας, που στερείται ταλέντου στη ζωγραφική, θα ζωγραφίσει αυθόρμητα έναν άνθρωπο, όπως ακριβώς θα έκανε στα 14 του.

Λ. Κακίση- Παναγόπουλου «Και όμως ζωγραφίζουν – η ζωγραφική των παιδιών και ο κόσμος τους», Εκδόσεις ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ , Αθήνα 2006

Στα δύο τελευταία στάδια, μπορεί ο γονέας ή ο εκπαιδευτικός να αρχίσει μια πιο ενδελεχή ερμηνεία της ζωγραφιάς του παιδιού πάνω στα σύμβολα, και στα χρώματα.

• Η ανθρώπινη φιγούρα
Το κατεξοχήν σύμβολο στις παιδικές ζωγραφιές. Αναπαριστά ασυνείδητα τον εαυτό του παιδιού, την αντίληψη για το σώμα του και τις ασυνείδητες επιθυμίες του. Ένα παιδί που αναπτύσσεται αρμονικά και έχει προσαρμοστεί στο περιβάλλον του σχεδιάζει κατά κανόνα, μια φιγούρα με όλα τα μέλη του σώματος, κατάλληλα τοποθετημένη στο χώρο. Υπερβολικά μικρές φιγούρες ή απουσία βασικών μελών του σώματος αποτελούν σημάδια ανασφάλειας και χαμηλής αυτοπεποίθησης. Το μεγάλο κεφάλι μπορεί να εκφράζει την ανάγκη των παιδιών για προβολή, ενώ το πολύ μικρό ίσως αποτελεί ένδειξη κακών εμπειριών στην διαδικασία του απογαλακτισμού. Τα στοιχεία του προσώπου συγκεντρώνουν τα όργανα επικοινωνίας : μάτια – πνευματική περιέργεια (μικρά : φόβος για επικοινωνία) στόμα – μέσο πραγματικής και συναισθηματικής τροφής (απουσία στόματος : συναισθηματικές ελλείψεις) λαιμός – σύνδεση λογικής και ενστίκτου (μη φυσιολογική η απουσία του σε παιδιά άνω των 10 ετών).

Τα χέρια εκφράζουν την επικοινωνία, ενώ τα πόδια τη σταθερότητα και την ασφάλεια που νιώθει το παιδί. Μακριά χέρια εκφράζουν την ανάγκη επικοινωνίας, ενώ κοντά πόδια φόβο και άμυνα σε σχέση με το περιβάλλον.

• Το σπίτι και η οικογένεια
Η ζωγραφιά με το θέμα αυτό αποτελεί πραγματικά έναν καθρέφτη για την σχέση του παιδιού με τους γονείς του, αλλά και των γονέων μεταξύ τους.
Είναι όλα τα μέλη της οικογένειας στη ζωγραφιά; Ποιο λείπει; Είναι κάποιο απομακρυσμένο από τα υπόλοιπα; Οι γονείς σε τι διάταξη βρίσκονται;

Όταν κάποιο μέλος λείπει από τη ζωγραφιά, το παιδί εκφράζει ξεκάθαρα τη μη αποδοχή του μέλους αυτού. Αυτή η αντίδραση μπορεί οφείλεται σε ζήλια ή στο φόβο ότι η συγκεκριμένη φιγούρα (πιθανόν αδελφάκι) μπορεί να γίνει σημαντικότερο από το ίδιο και να του στερήσει ένα μέρος της γονεϊκής αγάπης. Η ζήλια εκφράζεται επίσης και στην περίπτωση που το αδελφάκι ζωγραφίζεται παράμερα , είναι εμφανώς μικρότερο από τα άλλα μέλη ή είναι μουτζουρωμένο το πρόσωπο του. Αν το παιδί τοποθετεί τον εαυτό του παράμερα , τότε είναι πιθανό να νιώθει απομονωμένο από την οικογένεια.
Ένας γονέας υπερβολικά ψηλός δηλώνει την κυριαρχία, αλλά και την καταπίεση, ενώ οι γονείς απομακρυσμένοι μεταξύ τους, πιθανόν να αντικατοπτρίζει και την πραγματικότητα στο σπίτι. Τα ίδια ρούχα και τα πιασμένα χέρια είναι σημάδια της αγάπης και της φροντίδας που βιώνει το παιδί, ως αποτέλεσμα ισορροπημένης φροντίδας και των δύο γονέων.

Το σπίτι αναπαριστά τον χώρο που κινείται η οικογένεια , τα δέντρα γύρω από αυτό τις ανάγκες του παιδιού (πολλά δέντρα : ανάγκη για προστασία και ασφάλεια) ενώ ο δρόμος τον τρόπο που βλέπει τη ζωή του. Σπίτια με μαύρα ή χωρίς καθόλου παράθυρα, σπίτια χωρίς πόρτες, σπίτια με καμινάδες χωρίς καπνό δηλώνουν συναισθήματα καταπίεσης και ανασφάλειας . Ο καπνός είναι σημάδι οικογενειακής θαλπωρής. Αν όμως κρύβει τον ήλιο είναι συναίσθημα δυσαρέσκειας απέναντι στον πατέρα. Ο ήλιος συμβολίζει συχνά τον πατέρα του παιδιού και το μέγεθος τη σημασία που αποδίδει στο ρόλο του.

Λ. Κακίση- Παναγόπουλου «Και όμως ζωγραφίζουν – η ζωγραφική των παιδιών και ο κόσμος τους», Εκδόσεις ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ , Αθήνα 2006

Όσον αφορά τα χρώματα αυτό που προσέχουμε είναι η πολυχρωμία και η επιλογή του μαύρου ή του κόκκινου χρώματος. Υπάρχει ειδική ψυχολογική ανάλυση πάνω στην επιλογή του κάθε χρώματος, όμως νομίζω δεν είναι της παρούσης. Η μονοχρωμία και ιδιαίτερα αυτή του μαύρου (φόβος – ανασφάλεια- θυμός) ή του κόκκινου (υπερκινητικότητα – επιθετικότητα) δεν αποτελεί ένδειξη συναισθηματικής ισορροπίας.

Ένδειξη συναισθηματικής αστάθειας αποτελεί και η συνεχής άρνηση του παιδιού να ζωγραφίσει την οικογένεια του.
Η ανάλυση του παιδικού σχεδίου είναι μια διαδικασία σχεδόν απαραίτητη για τους γονείς και τους δασκάλους. Οι συμβολισμοί αυτοί έχουν καθιερωθεί μετά από χρόνια έρευνας και φυσικά δεν είναι απόλυτοι, αφού τα παιδιά έχουν ξεχωριστές προσωπικότητες το καθένα. Νομίζω όμως ότι έγινε φανερό πόσα πολλά μπορούμε να καταλάβουμε , χωρίς βέβαια να είμαστε υπερβολικοί.

Δεν χρειάζεται ούτε να αναλύουμε το κάθε σχέδιο του παιδιού , ούτε και φυσικά να στεκόμαστε από πάνω του πιεστικά και κάνοντας παρατηρήσεις να λέμε τι είναι σωστό και τι όχι. Ο χλευασμός και η επίκριση της ζωγραφιάς ισοδυναμεί με απόρριψη για το παιδί. Αντίθετα, οφείλουμε να το ενθαρρύνουμε, να το επαινούμε (κι ας ζωγράφισε το αλογάκι του χωρίς ουρά) και να του μαθαίνουμε να δουλεύει με νέα υλικά. Να έχουμε στο μυαλό μας ότι τα παιδιά επηρεάζονται από τον κοινωνικό τους περίγυρο και τα ΜΜΕ, ιδιαίτερα την τηλεόραση.

Επίσης, οι παιδικές ζωγραφιές είναι πολύ όμορφες για το χώρο μας. Τον γεμίζουν με θετική ενέργεια και μας υπενθυμίζουν πόσο σημαντικά είναι για μας τα παιδιά μας ή τα αγαπημένα μας πρόσωπα. Είναι το μόνο χειροπιαστό δώρο που μπορούν να προσφέρουν αυθόρμητα, αλλά με τόση αγάπη. Ας τα ενθαρρύνουμε λοιπόν.

Πηγές:

1. Ε.Crotti – A. Magni «Πώς ερμηνεύουμε τα παιδικά σχέδια- Η κρυφή γλώσσα των παιδιών», Εκδόσεις Καστανιώτη , Αθήνα 2003
2. Λ. Κακίση- Παναγόπουλου «Και όμως ζωγραφίζουν – η ζωγραφική των παιδιών και ο κόσμος τους», Εκδόσεις ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ , Αθήνα 2006

   Μαρία
 http://mamadesmpampades.gr/